Από τηv άποψη της ψυχολογίας, η έκφραση μάζα παίρνει μια εντελώς διαφορετική σημασία. Μέσα σε κάποιες δεδομένες συνθήκες, και μόνο μέσα σε αυτές τις συνθήκες, μια συσσώρευση ανθρώπων αποκτά καινούργιους χαρακτήρες, πολύ διαφορετικούς από αυτούς του κάθε ατόμου που τη συνθέτει.
Η συνειδητή προσωπικότητα εξαφανίζεται, τα αισθήματα και οι ιδέες όλων των μονάδων είναι προσανατολισμένα στην ίδια κατεύθυνσn. Διαμορφώνεται μια συλλογική ψυχή, προσωρινή αναμφίβολα, αλλά που εμφανίζει χαρακτήρες πολύ σαφείς.
Η συλλογικότητα γίνεται επομένως αυτό που, ελλείψει μιας καλύτερης έκφρασης, θα ονομάσω μια οργανωμένη μάζα, ή, αν προτιμάτε, μια μάζα ψυχολογική. Αποτελεί ένα ενιαίο ον και υπόκειται στο νόμο τnς διανοnτικής ενότnτας των μαζών.
Το γεγονός ότι πολλά άτομα βρίσκονται τυχαία δίπλα δίπλα δεν τους δίνει τους χαρακτήρες μιας οργανωμένης μάζας. Χίλια άτομα, συγκεντρωμένα κατά τύχη σε έναν δημόσιο χώρο, δίχως κανένα συγκεκριμένο σκοπό, με κανένα τρόπο δεν συνιστούν μια ψυχολογική μάζα. Για να έχουμε τους ιδιαίτερους χαρακτήρες της, χρειάζεται η επίδραση ορισμένων κινήτρων, των οποίων θα πρέπει να καθορίσουμε τη φύση.
Η εξαφάνιση της συνειδητής προσωπικότητας και ο προσανατολισμός των αισθημάτων και των σκέψεων στην ίδια κατεύθυνση, πρώτα χαρακτηριστικά της μάζας καθώς αρχίζει να οργανώνεται, δεν προϋποθέτουν πάντα την ταυτόχρονη ύπαρξη πολλών ατόμων σε έναν μοναδικό τόπο.
Μελέτησε κυρίως την συμπεριφορά της μάζας, και, με βάση την ψυχολογία της, ανέλυσε διάφορα ιστορικά και πολιτικά γεγονότα. Τα συμπεράσματα των ερευνών του ήταν αντίθετα στις κρατούσες ─τότε και τώρα─ θεωρίες και δοξασίες περί ισότητας των ανθρώπων και των φυλών, ειρήνης, αδελφότητας. Κατέδειξε, όχι μόνο τον αντιεπιστημονικό χαρακτήρα των θεωριών αυτών, ως αντίθετων προς την πραγματικότητα, αλλά και τα ολέθρια αποτελέσματά τους, όταν επικρατούν. Για τον Le Bon η μάζα στερείται ικανότητας λογικής σκέψης και κριτικής, εύκολα χειραγωγείται, παρασύρεται, παραπλανάται, υποχωρεί και ενδίδει. Αν στην μάζα δοθεί ηγετικός ρόλος και εξουσία, μπορεί να καταστρέψει τον πολιτισμό. Παρʼ όλα αυτά και όπως αναφέρει στην «Ψυχολογία των μαζών»: «οι μάζες μπορούν κάποτε να γίνουν ηρωικές, όταν συνασπίζονται εν όψει ενός κοινού κινδύνου». Οι παραπάνω πεποιθήσεις του ─ουσιαστικά τα συμπεράσματα των επιστημονικών ερευνών του─ η πίστη του στον ηγέτη, καθόλου δεν σήμαιναν περιφρόνηση της μάζας. Αντίθετα γιʼ αυτόν, η μάζα, μέσω της ιεράρχησης, της πειθαρχίας και της ορθής καθοδήγησής της, μπορεί να απολαύσει τον πολιτισμό, να αποκτήσει δικαιώματα, να προστατευθεί από την αυθαιρεσία, όχι όμως να αναχθεί σε ηγετική δύναμη και σε καθοριστικό παράγοντα. (thulebooks.blogspot.gr) |
Χιλιάδες απομονωμένων ατόμων μπορούν, σε μια δεδομένη στιγμή, κάτω από την επίδραση κάποιων βίαιων συγκινήσεων, ενός μεγάλου εθνικού γεγονότος, για παράδειγμα, να αποκτήσουν τους χαρακτήρες μιας ψυχολογικής μάζας. Κάποιος κίνδυνος που τους ενώνει, θα αρκέσει επομένως ώστε, η συμπεριφορά τους, να λάβει αμέσως τη μορφή που προσιδιάζει στις πράξεις των μαζών.
Σε κάποιες ιστορικές στιγμές, μισή ντουζίνα ανθρώπων μπορούν να αποτελέσουν μια ψυxoλoγική μάζα, τη στιγμή που εκατοντάδες τυχαία συγκεντρωμένων ατόμων δεν μπορούν να τη συστήσουν. Από την άλλη πλευρά, ένας ολόκληρος λαός, χωρίς να υφίσταται ορατή συσπείρωση, ενίοτε μετατρέπεται σε μάζα κάτω από τη σφοδρότητα της μιας ή της άλλης επίδρασης.
|
Αμέσως μόλις σχηματιστεί η ψυχολογική μάζα, αποκτά προσωρινούς, αλλά ορίσιμους γενικούς χαρακτήρες. Σε αυτούς τους γενικούς χαρακτήρες προστίθενται ιδιαίτεροι χαρακτήρες, που ποικίλλουν ανάλογα με τα στοιχεία από τα οποία συντίθεται η μάζα, και που μπορούν να προσδιορίσουν τη διανοητική της δομή.
Οι ψυχολογικές μάζες επιδέχονται λοιπόν μιας ταξινόμησης. Η μελέτη αυτής της ταξινόμησης θα μας δείξει ότι μια ετερογενής μάζα, συντεθειμένη από ανόμοια στοιχεία, εμφανίζει, μαζί με τις ομοιογενείς μάζες, τις συντεθειμένες από στοιχεία περισσότερο ή λιγότερο όμοια (αιρέσεις, κάστες, τάξεις), κοινούς χαρακτήρες και, δίπλα σε αυτούς τους κοινούς χαρακτήρες, ιδιαιτερότητες που επιτρέπουν να τις διακρίνουμε.
 Όλα τα μαζικά κινήματα εκμηδενίζουν το άτομο, για το οποίο η υπακοή ή η πίστη, θεωρούνται οι μεγαλύτερες αρετές. Στις φωτογραφίες, αριστερά ένας αθωνίτης μοναχός και δεξιά άνδρες αυτομαστιγούμενοι τη Μεγάλη Εβδομάδα. Όλοι τους είναι βέβαια εκμηδενισμένοι από πριν ως προσωπικότητες μέσα στο μαζικό θρησκευτικό πλαίσιο, που ανήκουν. Διαβάστε στην «Ελεύθερη Έρευνα»: Η εκμηδένιση του ατόμου στο μαζικό κίνημα. |
Ας εξετάσουμε τους χαρακτήρες, τους κοινούς σε όλες τις μάζες. Θα λειτουργήσουμε όπως ο νατουραλιστής, που αρχίζει καθορίζοντας τους γενικούς χαρακτήρες των ατόμων μιας οικογένειας, κατόπιν τους ιδιαίτερους χαρακτήρες που διαφοροποιούν τα γένη και τα είδη που περιλαμβάνει αυτή η οικογένεια.
Η ψυxή των μαζών δεν είναι εύκολο να περιγραφεί, καθώς η οργάνωσή της ποικίλλει όχι μόνο ανάλογα με τη φυλή και τη σύνθεση των συναθροίσεων, αλλά επίσης ανάλογα με τη φύση και τηv ένταση των κινήτρων που υφίστανται Η ίδια δυσκολία παρουσιάζεται άλλωστε για τηv ψυχολογική μελέτη μιας οποιασδήποτε ύπαρξης. Μέσα στα μυθιστορήματα, τα άτομα εκδηλώνονται με έναν σταθερό χαρακτήρα, όχι όμως μέσα στην πραγματική ζωή. Μόνο η ομοιομορφία του περιβάλλοντος δημιουργεί τη φαινομενική ομοιομορφία των χαρακτήρων. Όλοι οι διανοητικοί οργανισμοί περιλαμβάνουν ενδεχόμενα χαρακτήρων, που μπορούν να αποκαλυφθούν κάτω από την επίδραση μιας απότομης αλλαγής περιβάλλοντος.
Έτσι, ανάμεσα στα πιο σκληρά μέλη της Eθνoσυνέλευσnς βρίσκονταν αβλαβείς αστοί οι οποίοι, υπό τις συνήθεις συνθήκες, διατελούσαν ως φιλήσυxοι συμβολαιογράφοι ή ενάρετοι δικαστές. Όταν η καταιγίδα περνούσε, ξανάπαιρναν τον φυσιολογικό τους χαρακτήρα. Ο Nαπoλέων συνάντησε ανάμεσά τους, τους πιο ευπειθείς δούλους του.
|
Μην μπορώντας να μελετήσουμε εδώ όλους τους σταθμούς της διαμόρφωσnς των μαζών, θα τις εξετάσουμε κυρίως στη φάση της πλήρους οργάνωσής τους. Θα δούμε έτσι αυτό που μπορούν να γίνουν, αλλά όχι αυτό που είναι πάντα. Μονάχα σε αυτή τηv προχωρημένη φάση της οργάνωσης, πάνω στο αμετάβλητο και δεσπόζον έδαφος της φυλής, προστίθενται κάποιοι καινούργιοι και ιδιαίτεροι χαρακτήρες, που παράγουν τον προσανατολισμό όλων των συναισθημάτων και των σκέψεων της ομάδας σε μία και τηv αυτή κατεύθυνση. Τότε και μόνο εκδηλώνεται αυτό που ονόμασα, ο «ψυχολογικός vόμος της διαvοnτικής ενότητας των μαζών». Πολλά ψυxoλoγικά στοιχεία των μαζών είναι κοινά με αυτά των μεμονωμένων ατόμων άλλα, αντιθέτως, δεν συναντώνται παρά μόνο στις ομάδες.
| Το εκπληκτικότερο που παρουσιάζει μια ψυχο- λογική μάζα είναι το εξής: Όποια και αν είναι τα άτομα που τη συνθέτουν, όσο παρόμοια ή ανόμοια κι αν είναι τα είδη της ζωής τους, οι ασχολίες τους, ο χαρακτήρας τους ή οι ικα- νότητές τους, και μόνο το γεγονός ότι έχουν μετατραπεί σε μάζα, τα προικίζει με ένα είδoς συλλογικής ψυχής. Αυτή η ψυχή τα κάνει να αισθάνονται, να σκέπτονται και να πράτ- τουν με έναν τρόπο εντελώς διαφορετικό από αυτόν με τον οποίο αισθανόταν, σκε- φτόταν και έπραττε καθένας από αυτούς ξε- χωριστά. Ορισμένες ιδέες, ορισμένα αισθήματα δεν εμφανίζονται ή δεν μεταμορφώνονται σε πράξεις παρά μόνο στα άτομα που συνι- στούν μάζα. Η ψυχολογική μάζα είναι ένα ον προσωρινό, συντεθειμένο από ετερογενή στοιχεία, συνδεδεμένα για μια στιγμή, ακρι- βώς όπως τα κύτταρα ενός ζωντανού σώμα- τος σχηματίζουν με την ένωσή τους ένα καινούργιο ον, το οποίο εκδηλώνει χα- ρακτήρες εντελώς διαφορετικούς από αυτούς που διαθέτει καθένα από αυτά τα κύτταρα. | Το μεμονωμένο άτομο έχει την ικανότητα να ελέγχει τις αντανακλαστικές κινήσεις του, ενώ η μάζα στερείται αυτής της ικανότητας |
Σε αντίθεση με μια άποψη, που κανείς ξαφνιάζεται να τη συναντά κάτω από την πένα ενός φιλοσόφου τόσο διεισδυτικού όσο ο Herbert Spencer, μέσα στη συνάθροιση που συνιστά μια μάζα, δεν υπάρχει καθόλου άθροισμα και μέσος όρος στοιχείων, αλλά συνδυασμός και δημιουργία καινούργιων χαρακτήρων. Το ίδιο στη χημεία. Ορισμένα στοιχεία που είναι συμπαρόντα, οι βάσεις και τα οξέα για παράδειγμα, συνδυάζονται για να σχηματίσουν ένα καινούργιο σώμα, προικισμένο με ιδιότητες διαφορετικές από αυτές των σωμάτων, που χρησίμευσαν για να το συστήσουν.
Εύκολα διαπιστώνουμε πόσο το άτομο μέσα στη μάζα διαφέρει από το μεμονωμένο άτομο. Τις αιτίες όμως μιας τέτοιας διαφοράς είναι λιγότερο εύκολο να τις ανακαλύψουμε.
 Τα κοπάδια των υπνωτισμένων, οι φρουροί του Συστήματος, κατά τη διάρκεια του ύπνου τους. Διαβάστε στην «Ελεύθερη Έρευνα»: Η άσχημη αλήθεια και Οι φρουροί του Συστήματος. |
Για να καταφέρουμε να τις διαβλέψουμε, πρέπει να θυμηθούμε κατ' αρχάς αυτή την παρατήρηση της σύγχρονης ψυxoλoγίας: ότι δεν είναι μόνο στην οργανική ζωή, αλλά ακόμα και στη λειτουργία του νου, που τα ασυνείδητα φαινόμενα παίζουν έναν πρωταρχικό ρόλο. Η συνειδητή ζωή του πνεύματος δεν αντιπροσωπεύει παρά ένα πολύ μικρό μέρος δίπλα στην ασυνείδητη ζωή του. Ο πιο οξυδερκής αναλυτής, ο πιο διεισδυτικός παρατηρητής, δεν καταφέρνει να ανακαλύψει παρά έναν πολύ μικρό αριθμό των ασυνείδητων κινήτρων που την κατευθύνουν. Οι συνειδητές μας πράξεις απορρέουν από ένα ασυνείδητο υπόστρωμα, που διαμορφώνεται κυρίως από κληρονομικές επιδράσεις. Αυτό το υπόστρωμα περικλείει τα αναρίθμητα προγονικά κατάλοιπα, που συνιστούν την ψυχή της φυλής. Πίσω από τις αναγνωρισμένες αιτίες των πράξεών μας, βρίσκονται μυστικές αιτίες που τις αγνοούμε. Οι περισσότερες από τις καθημερινές μας πράξεις είναι το αποτέλεσμα κρυμμένων κινήτρων που μας διαφεύγουν.
Είναι, κυρίως, ως προς τα ασυνείδητα στοιχεία που συνθέτουν την ψυχή μιας φυλής, που μοιάζουν μεταξύ τους όλα τα άτομα αυτής της φυλής. Είναι ως προς τα συνειδητά στοιχεία, καρπούς της αγωγής αλλά κυρίως μιας ιδιαίτερης κληρονομικότητας, που διαφέρουν. Οι περισσότερο ανόμοιοι ως προς την πνευματικότητά τους άνθρωποι έχουν ένστικτα, πάθη, αισθήματα ενίοτε ταυτόσημα. Σε όλα όσα έχουν να κάνουν με το συναίσθημα: θρησκεία, πολιτική, ηθική, πάθη, αντιπάθειες κ.λπ., οι πιο έξοχοι άνθρωποι δεν υπερβαίνουν, παρά πολύ σπάνια, το επίπεδο των συνηθισμένων ατόμων.
Για το μεμονωμένο άτομο θα ήταν επικίνδυνο να ικανοποιήσει τα πρωτόγονα ένστικτά του της καταστροφικής αγριότητας, ενώ η απορρόφησή του μέσα σε μια ανεύθυνη μάζα, όπου η ατιμωρησία είναι εξασφαλισμένη, του δίνει κάθε ελευθερία να τα ακολουθήσει | Μεταξύ ενός διάσημου μαθηματικού και του υποδηματοποιού του, μπορεί να υπάρχει μια άβυσσος ως προς την πνευματική συνάφεια, όμως σε ό,τι αφορά στο χαρακτήρα και στις πεποιθήσεις, η διαφορά είναι συχνά μηδαμινή ή πολύ ισχνή. Όμως, αυτές οι γενικές ιδιότητες του χαρακτήρα, καθώς διέπονται από το ασυνείδητο και τις διαθέτουν σχεδόν στον ίδιο βαθμό τα περισσό- τερα από τα κανονικά άτομα μιας φυλής, είναι ακριβώς αυτές που, μέσα στις μάζες, βρίσκονται συσ- σωρευμένες. Μέσα στη συλλογική ψυxή τα πνευματικά χαρίσματα των ανθρώπων, και συνεπώς η ατομικότητά τους, παραμερί- ζονται. Το ετερογενές πνίγεται μέσα στο ομογενές, και οι ασυνεί- δητες ιδιότητες κυριαρχούν. |
Αυτή η συσσώρευση των κοινότυπων ιδιοτήτων, μας εξηγεί γιατί οι μάζες δεν θα μπορούσαν να επιτελέσουν πράξεις που απαιτούν ένα υψηλό πνεύμα. Οι αποφάσεις γενικού ενδιαφέροντος, που λαμβάνονται από μια συνέλευσn επιφανών ανθρώπων, αλλά με διαφορετικές ειδικότητες, δεν είναι υπερβολικά ανώτερες από τις αποφάσεις που θα έπαιρνε ένα συνέδριο ηλιθίων. Μπορούν μονάχα να συγκεντρώσουν πράγματι αυτές τις μέτριες ιδιότητες που διαθέτει όλος ο κόσμος. Οι μάζες συσσωρεύoυν όχι το πνεύμα αλλά τη μετριότητα.
Δεν είναι όλος ο κόσμος, που έχει περισσότερο πνεύμα από το Βολταίρο. Ο Βολταίρος έχει σίγουρα περισσότερο πνεύμα από όλο τον κόσμο, αν το «όλος ο κόσμος» αφορά στις μάζες.
Όμως, αν τα άτομα μέσα στη μάζα περιορίζονταν να συγχωνεύουν τις συνηθισμένες τους ιδιότητες, θα υπήρχε απλώς μέσος όρος, και όχι, όπως το έχουμε πει, δημιουργία καινούργιων χαρακτήρων. Με ποιο τρόπο εγκαθίστανται αυτοί οι χαρακτήρες; Θα το εξετάσουμε τώρα.
Ο όχλος χαρίζει στο άτομο το αίσθημα μιας ακατανίκητης δύναμης.
Ο μετέχων σε όχλο αποκτά μια συλλογική ψυχή που υπόκειται στον νόμο της νοητικής ενότητας ενός δρώντος πλήθους. Η ανωνυμία μέσα στον όχλο και η διάχυση της ατομικής ευθύνης ελευθερώνουν ένστικτα που αν ήταν μόνο του το άτομο θα λογόκρινε. Χάνοντας την κρίση και τη βούλησή του περιέρχεται σε μια ειδική κατάσταση υποβολής, θυμίζοντας τη σαγήνη που ασκεί ο υπνωτιστής στον υπνωτισμένο. Το άτομο μέσα στον όχλο μεταμορφώνεται σε ένα εύπιστο, ευμετάβλητο, παρορμητικό πλάσμα, ικανό για κάθε ακρότητα, έχοντας θυσιάσει τα όποια οφέλη του ορθού λόγου. Σε κλάσματα δευτερολέπτου η συμπάθεια γίνεται λατρεία και η αντιπάθεια μίσος. Ο όχλος επιτρέπει την είσοδο στη βαρβαρότητα (tovima.gr).
Διάφορες αιτίες καθορίζουν την εμφάνιση των χαρακτήρων που προσιδιάζουν στις μάζες. Η πρώτη είναι ότι το άτομο ως μάζα αποκτά, από μόνο το δεδομένο του πλήθους, ένα αίσθημα ισχύος ακαταμάχητο, που του επιτρέπει να ενδίδει σε ένστικτα τα οποία, μόνο του, θα είχε κατʼ ανάγκη χαλιναγωγήσει. Τόσο περισσότερο πρόθυμα θα ενδίδει σε αυτά που, καθώς η μάζα είναι ανώνυμη, και κατά συνέπεια ανεύθυνη, το αίσθημα της υπευθυνότητας, που συγκρατεί πάντα τα άτομα, θα εξαφανισθεί τελείως.
Μια δεύτερη αιτία, η διανoητική μεταδοτικότητα, υπεισέρχεται ομοίως για να καθορίσει μέσα στις μάζες την εκδήλωση ιδιαίτερων χαρακτήρων και, ταυτόχρονα, τον πρoσανατoλισμό τoυς. Η μεταδοτικότητα είναι ένα φαινόμενο που το διαπιστώνουμε εύκολα, αλλά δεν έχει ακόμα ερμηνευθεί, και το οποίο πρέπει να το συνδέσουμε με τα φαινόμενα της τάξης του υπνωτισμού. Μέσα σε μια μάζα, κάθε συναίσθημα, κάθε πράξη είναι μεταδοτική, και μεταδοτική σε τέτοιο βαθμό, που το άτομο θυσιάζει πολύ εύκολα το προσωπικό του συμφέρον στο συλλογικό συμφέρον. Εδώ υφίσταται μια δεξιότητα ενάντια στη φύση του, και για την οποία ο άνθρωπος δεν γίνεται καθόλου ικανός, παρά μόνο στο βαθμό που αποτελεί μέρος μιας μάζας.
Μια τρίτη αιτία, και εν πολλοίς η περισσότερο σημαντική, καθορίζει στα άτομα της μάζας ιδιαίτερους χαρακτήρες, ενίοτε πολύ αντίθετους με αυτoύς του μεμονωμένου ατόμου. Θα μιλήσω για τη ροπή στην υποβολή, της οποίας η μεταδοτικότητα, που αναφέρθηκε πιο πάνω, δεν είναι άλλωστε παρά ένα αποτέλεσμα.
|
Για να καταλάβουμε αυτό το φαινόμενο, πρέπει να έχουμε κατά νου ορισμένες πρόσφατες ανακαλύψεις της ψυχολογίας. Σήμερα γνωρίζουμε ότι ένα άτομο μπορεί να βρεθεί σε μια κατάσταση τέτοια που, έχοντας χάσει τη συνειδητή προσωπικότητά του, υπακούει σε όλες τις υποβολές του πειραματιστή που τον έκανε να τη χάσει, και κάνει τα πράγματα, τα περισσότερο αντίθετα στο χαρακτήρα του και στις συνήθειές του. Έτσι, προσεκτικές παρατnρήσεις φαίνεται να αποδεικνύουν ότι το άτομο που, για κάποιον καιρό, βυθίστηκε στους κόλπους μιας δραστήριας μάζας, πέφτει μετά από ─ ως συνέπεια των nλεκτρικών εκκενώσεων που εκλύονται από αυτή ή για οποιαδήποτε άλλη αιτία, που ακόμα την αγνοούμε ─ σε μια ιδιαίτερη κατάσταση, που πλησιάζει πολύ την κατάσταση γητείας του υπνωτισμένου μέσα στα χέρια του υπνωτιστή του. Έχοντας παραλύσει η ζωή του εγκεφάλου στο υπνωτισμένο υποκείμενο, αυτό γίνεται ο σκλάβος όλων των ασυνείδητων ενεργειών του, που ο υπνωτιστής κατευθύνει κατά βούληση. Η συνειδητή προσωπικότητα εξαφανίζεται, η βούληση και η κρίση καταργούνται. Συναισθήματα και σκέψεις προσανατολίζονται τότε στην καθορισμένη από τον υπνωτιστή κατεύθυνση.
|
Αυτή περίπου είναι η κατάσταση του ανθρώπου που αποτελεί μέρος μιας μάζας. Δεν έχει πια συνείδηση των πράξεών του. Σε αυτόν, όπως και στον υπνωτισμένο, ενώ ορισμένες ικανότητες είναι κατεστραμμένες, άλλες μπορούν να οδηγηθούν σε έναν μέγιστο βαθμό έντασης. Η επίδραση μιας υποβολής θα τον σπρώξει με μια ακατανίκητη ορμή στην επιτέλεση ορισμένων έργων. Ορμή περισσότερο ακατανίκητη ακόμα μέσα στις μάζες απʼ ό,τι στο υπνωτισμένο υποκείμενο, γιατί η υποβολή, όντας η ίδια για όλα τα άτομα, διογκώνεται καθώς γίνεται αμοιβαία. Οι μονάδες μιας μάζας, που θα διέθεταν μια προσωπικότητα αρκετά δυνατή για να αντισταθούν στην υποβολή, υπάρχουν σε μικρό αριθμό και τις παρασύρει το ρεύμα. Το πολύ-πολύ να μπορέσουν να επιχειρήσουν έναν αντιπερισπασμό με μια διαφορετική υποβολή. Ένας επιτυχnμένoς λόγος, μια εικόνα που ανακαλείται στη μνήμη εν καιρώ, έχουν ενίοτε αποτρέψει τις μάζες από τις πιo αιμοσταγείς πράξεις.
Άρα, αφανισμός της συνειδητής προσωπικότητας, επικράτηση της ασυνείδητης προσωπικότητας, προσανατολισμός, διαμέσου της υποβολής και της μεταδοτικότητας, των συναισθημάτων και των ιδεών στην ίδια κατεύθυνση, τάση να μεταμορφώσει αμέσως σε πράξη τις υποβεβλημένες ιδέες. Αυτoί είναι οι κύριοι χαρακτήρες του ατόμου μέσα στη μάζα. Δεν είναι πια ο εαυτός τoυ, αλλά ένα αυτόματo, που η βούλησή του έχει γίνει ανίκανη να το οδηγήσει.
|
Από μόνο το γεγονός ότι αποτελεί μέρος μιας μάζας, ο άνθρωπος κατεβαίνει λοιπόν πολλούς βαθμούς στην κλίμακα του πολιτισμού. Μόνος του θα ήταν ίσως ένα καλλιεργnμένο άτομο, μέσα στη μάζα είναι ενστικτώδης, δηλαδή ένας βάρβαρος. Έχει τον παρορμητισμό, την ορμή, την αγριότητα καθώς και τους ενθουσιασμούς και τους ηρωισμούς των πρωτόγονων υπάρξεων. Πλησιάζει σε αυτές, ακόμα, με αυτήν του την ευκολία να εντυπωσιάζεται από τις λέξεις, τις εικόνες, και να οδηγείται σε πράξεις που βλάπτουν τα περισσότερο φανερά του συμφέροντα. Το άτομο μέσα στη μάζα είναι ένας κόκκος άμμου εν μέσω άλλων κόκκων άμμου, που ο άνεμος παίρνει και σηκώνει κατά βούληση.
|
Και, έτσι, βλέπουμε ενόρκους να διατυπώνουν ετυμηγορίες που θα απέρριπτε κάθε ένορκος ατομικά, κοινοβουλευτικές συνεδριάσεις να υιοθετούν νόμους και μέτρα, που θα αποδοκίμαζε καθένα ξεχωριστά από τα μέλη που τις συνθέτουν. Αν τους πάρουμε χωριστά, οι άνθρωποι της Eθνoσυνέλευσnς ήταν αστοί με ειρηνικές συνήθειες. Συγκεντρωμένοι σε μάζα δεν δίστασαν, υπό την επιρροή κάποιων υποκινητών, να στείλουν στη λαιμητόμο τους πιο ξεκάθαρα αθώους. Και, αντίθετα προς όλα τα συμφέροντά τους, παραιτήθηκαν από το απαραβίαστό τους και απoδεκατίστηκαν μεταξύ τους.
Μέσα στις ανθρώπινες μάζες ο καθοδηγητής παίζει σημαντικό ρόλο. Η βούλησή του είναι ο πυρήνας, γύρω από τον οποίο διαμορφώνονται και συνταυτίζονται οι απόψεις. Η μάζα είναι μια αγέλη, που δεν θα μπορούσε να κάνει δίχως αφεντικό. Οι καθοδηγητές δεν είναι, τις περισσότερες φορές, άνθρωποι της σκέψης, αλλά της δράσης. Είναι ελάχιστα οξυδερκείς και δεν θα μπορούσαν να είναι, καθώς η οξυδέρκεια οδηγεί γενικά στην αμφιβολία και στην αδράνεια. |
Δεν είναι μόνο με τις πράξεις που το άτομο μέσα στη μάζα διαφέρει από το κανονικό εγώ του. Και πριν ακόμα χάσει κάθε ανεξαρτησία, οι ιδέες του και τα αισθήματά του έχουν μεταμορφωθεί, σε βαθμό που να μπορεί ο φιλάργυρος να μετατραπεί σε σπάταλο, ο σκεπτικιστής σε πιστό, ο τίμιος άνθρωπος σε εγκληματία, ο άνανδρος σε ήρωα. Η παραίτnσn από όλα τα προνόμιά τους, που ψηφίστηκε από τους ευγενείς σε μια στιγμή ενθουσιασμoύ στη διάρκεια της διάσnμης νύχτας της 4ης Aυγoύστoυ του 1789, βεβαίως ποτέ δεν έγινε αποδεκτή από κανένα από τα μέλη της παρμένα χωριστά.
Από τις προηγούμενες παρατηρήσεις συμπεραίνουμε ότι η μάζα είναι πάντα διανοητικά κατώτερη από τον μεμονωμένο άνθρωπο. Όμως, από την άποψη των αισθημάτων και των πράξεων που αυτά τα αισθήματα προκαλούν, αυτή μπορεί, ανάλογα με τις περιστάσεις, να είναι καλύτερη ή χειρότερη. Ολα εξαρτώνται από τον τρόπο, με τον οποίο κανείς την υποβάλλει.
Το γραπτό πρόγραμμα του υποψηφίου δεν πρέπει να είναι πολύ κατηγορηματικό, γιατί οι αντίπαλοί του θα μπορούσαν να του το αντιτάξουν αργότερα. Όμως το προφορικό του πρόγραμμα θα μπορούσε να είναι υπερβολικά άμετρο. Μπορεί να υποσχεθεί άφοβα τις πιο σημαντικές μεταρρυθμίσεις. Για το παρόν αυτές οι υπερβολές έχουν πολύ καλά αποτελέσματα, και για το μέλλον δεν δεσμεύουν σε τίποτα. Ο ψηφοφόρος δεν ενδιαφέρεται καθόλου πράγματι, στη συνέχεια, να μάθει αν ο εκλεγμένος ακολούθησε τηv ομολογία πίστης που επευφημήθηκε, και εξαιτίας της οποίας, υποτίθεται, έλαβε χώρα η εκλογή. |
Εδώ βρίσκεται αυτό που έχουν παραγνωρίσει οι συγγραφείς που δεν μελέτησαν τις μάζες, παρά από την άποψη της εγκληματικότητας. Εγκληματικές οι μάζες είναι συχνά. Σίγουρα, όμως, συχνά επίσης, είναι ηρωικές. Εύκολα τις πείθει κανείς να σκοτωθούν για το θρίαμβο μιας πίστης ή μιας ιδέας, τις ενθουσιάζει για τη δόξα και την τιμή, τις παρασύρει σχεδόν δίχως ψωμί και δίχως όπλα, όπως στις σταυροφορίες, για να ελευθερώσουν από τον άπιστο τον τάφο ενός θεού ή, όπως το '93, για να υπερασπίσουν το έδαφος της πατρίδας. Ηρωισμοί, προφανώς, λίγο ασυνείδητοι, όμως είναι με τέτοιους ηρωισμούς, που δημιουργείται η ιστορία. Αν δεν έπρεπε να καταχωρηθούν στο ενεργητικό των λαών, παρά οι μεγάλες πράξεις, οι ψυχρά λελογισμένες, τα χρονικά του κόσμου θα κατέγραφαν πολύ λίγες από αυτές.
Στις απόψεις, που έχουν παγιωθεί εκ των προτέρων και έγιναν άκαμπτες από εκλογικές ανάγκες, εφαρμόζεται αναμφίβολα αυτή η σκέψη ενός γέρου άγγλου κοινοβουλευτικού: «Εδώ και πενήντα χρόνια, που παρίσταμαι σε συνεδρίες στο Westminster, έχω ακούσει χιλιάδες λόγων. Λίγοι από αυτoύς άλλαξαν τη γνώμη μου, όμως ούτε ένας δεν άλλαξε τηv ψήφο μου». |
Kαθώς πλανάται σταθερά ως προς τα όρια του ασυνειδήτου, και υπομένει όλες τις υποβολές, εμψυxωμένη από τηv ορμή των συναισθημάτων που προσιδιάζουν στις υπάρξεις που δεν μπορούν να επικαλεστούν τις δυνάμεις της λογικής, στερημένη από το κριτικό πνεύμα, η μάζα δεν μπορεί παρά να επιδεικνύει μια υπερβολική ευπιστία. Γι' αυτήν το απίθανο δεν υπάρχει, και αυτό πρέπει να το θυμόμαστε, για να καταλάβουμε τηv ευκολία, με με την oποία δημιουργούνται και διαδίδονται οι παραδόσεις και οι πιο παράξενες διηγήσεις.
| Τα πρόσωπα που ήταν παρόντα στην πολιορκία του Παρισιού είδαν πολλά παραδείγματα αυτής της ευπιστίας των μαζών για πράγματα απολύτως απίθανα. Ένα κερί αναμμένο στον τελευταίο όροφο ενός σπιτιού το θεωρούσαν πάραυτα ως ένα σινιάλο που γινόταν για τους πολιορκητές. Δύο δευτερόλεπτα σκέψης θα τους είχαν αποδείξει, εντούτοις, ότι ήταν απολύτως αδύνατο σε αυτoύς να διακρίνουν από τηv πολύ μεγάλη απόσταση τη λάμψη αυτoύ του κεριού. Η δημιουργία των παραδόσεων που κυκλοφορούν τόσo εύκολα ανάμεσα στις μάζες δεν είναι το αποτέλεσμα μόνο μιας πλήρους ευπιστίας, αλλά επίσης τεράστιων παραμορφώσεων, που υφίστανται τα γεγονότα στη φαντασία των συναθροισμένων ανθρώπων. Το πιο απλό γεγονός, όταν το βλέπει η μάζα, γίνεται μετά από λίγο ένα παραμορφωμένο γεγονός. Η μάζα σκέφτεται με εικόνες, και η εικόνα που ανακαλείται, ανακαλεί η ίδια μια σειρά από άλλες δίχως κανένα λογικό δεσμό με τηv πρώτη. |
Θα καταλάβουμε εύκολα αυτή τηv κατάσταση, αν σκεφτούμε τις παράδοξες ακολουθίες των ιδεών, στις οποίες μας οδηγεί ενίοτε η ανάκληση στη μνήμη κάποιου γεγονότος.
| Ο λόγος αποδεικνύει την ασυναρτησία παρόμοιων εικόνων, όμως η μάζα δεν τη βλέπει. Και αυτό που η παραμορφωτική της φαντασία προσθέτει στο γεγονός, αυτή θα το μπερδέψει με τo τελευταίo. Ανίκανη να διαχωρίσει το υποκειμενικό από το αντικειμενικό, δέχεται ως πραγματικές τις εικόνες που ανακαλούνται στο πνεύμα της, και που, πολύ συχνά, δεν έχουν παρά μια μακρινή συγγένεια με το γεγονός που παρατnρεί. Οι παραμορφώσεις που μια μάζα προκαλεί σε ένα οποιοδήποτε γεγονός, του οποίου είναι μάρτυρας, θα έπρεπε, καθώς φαίνεται, να είναι αναρίθμητες και με διάφορες μορφές, μιας που οι άνθρωποι που τη συνθέτουν έχουν πολύ διαφορετικούς χαρακτήρες. Όμως δεν έχουν έτσι τα πράγματα. Εξαιτίας της μεταδοτικότητας, οι παραμορφώσεις είναι της ίδιας φύσης και μορφής για όλα τα άτομα της ομάδας. Η πρώτη παραμόρφωση, που συλλαμβάνει ένας από αυτούς, αποτελεί τον πυρήνα της μεταδοτικής υποβολής. |
|
Προτού ο Άγιος Γεώργιος εμφανιστεί πάνω στα τείχη της Ιερουσαλήμ σε όλους τους σταυροφόρους, δεν τον είδε βεβαίως, παρά ένας από τους παρισταμένους. Με τηv υποβολή και τη μεταδοτικόmτα το διάσημο θαύμα έγινε αμέσως αποδεκτό από όλους.
Το μεγαλείο ενός πολιτισμού δεν μπορεί βεβαίως να εξαρτάται από την ψήφο στοιχείων κατώτερων, που αντιπροσωπεύουν απλώς την πλειοψηφία. Οι ψήφοι των μαζών είναι συχνά πολύ επικίνδυνες. Το δόγμα της καθολικής ψήφου διαθέτει σήμερα τη δύναμη που είχαν άλλοτε τα χριστιανικά δόγματα. Ρήτορες και συγγραφείς μιλούν γι' αυτό με ένα σεβασμό και με κολακείες, που δεν γνώρισε ο Λουδοβίκος XIV. Ακόμα όμως, κι αν άνθρωποι παραφορτωμένοι με επιστήμη αποτελούσαν μόνοι τους το εκλογικό σώμα, οι ψήφοι τους δεν θα ήταν καλύτερες από τις σημερινές. Θα οδηγούνταν κuρίως από τα αισθήματά τους και το πνεύμα του κόμματος τους. Δεν θα είχαμε λιγότερο κανένα από τα σημερινά προβλήματα, και σίγουρα θα είχαμε περισσότερο τη βαριά τυραννία των καστών. |
Τέτοιος είναι ο μηχανισμός αυτών των ομαδικών παραισθήσεων, των τόσο συχνών μέσα στην ιστορία, και οι οποίες μοιάζουν να έχουν όλους τους κλασικούς χαρακτήρες της γνησιότητας, αφού πρόκειται για φαινόμενα που τα μαρτύρησαν χιλιάδες ατόμων.
Η πνευματική υπεροχή των ατόμων από τα οποία αποτελείται η μάζα δεν αντιβαίνει σε αυτή τηv αρχή. Αυτή η υπεροχή είναι άνευ σημασίας.
Από τη στιγμή που βρίσκονται στη μάζα, ο αδαής και ο σοφός γίνονται το ίδιο ανίκανοι για παρατήρηση.
