Οι ψυχολογικοί νόμοι της εξέλιξης των λαών ήταν το αντικείμενο των μακροχρόνιων μελετών μου, που στάθηκε και το υλικό για ένα από τα πρώτα μου βιβλία. Εκεί αποδείκνυα ότι οι ιστορικές φυλές, δηλαδή οι φυλές που σχηματίστηκαν από τα τυχαία ιστορικά συμβάντα, αποτελούν τελικά ψυχολογικούς χαρακτήρες, που η σταθερότητά τους αναλογεί στους ανατομικούς τους χαρακτήρες. Κατόπιν, εξηγούσα με ποιο τρόπο αλλάζουν οι λαοί τους θεσμούς τους, τη γλώσσα τους και τις τέχνες τους. Ακόμη αποκάλυπτα, γιατί οι αιφνίδιες αλλαγές του περιβάλλοντος μπορούν να επιδράσουν στην ολοκληρωτική εξαφάνιση των ατομικών χαρακτήρων. Αναφερόμουν στις τακτικές συγκροτημένες ομάδες, σε εκείνο το τμήμα του λαού, που υπόκειται σε καθορισμένους νόμους και κανόνες.

Πλάι στις οργανωμένες ομάδες συναντούμε κάποιες άτακτες και μεταβατικές μερίδες λαού: τις αποκαλούμε μάζες ή όχλο. Αυτές, παρόλη την αστάθειά τους, συντελούν σημαντικά στα μεγάλα κινήματα της ιστορίας.

Αν και μετά από αυτές τις αναλύσεις άρχισα να βλέπω κάποια φαινόμενα καθαρότερα από πριν, δεν είχα φτάσει ακόμα στο έπακρο των αναζητήσεών μου. Με απασχολούσε ένας σπουδαίος ιστορικός παράγοντας: οι δοξασίες. Και αναρωτιόμουν ποια είναι η προέλευση των δοξασιών: αν πράγματι διαμορφώθηκαν από τη βούληση και τη λογική όπως πιστευόταν πολύ καιρό ή αντίθετα, σχηματίστηκαν ασυνείδητα και ανεξάρτητα από οποιαδήποτε ορθολογική βάση.

Οι δοξασίες λοιπόν, ως συνειδητά, ηθελημένα και ορθολογιστικά φαινόμενα, παρέμεναν ανεξήγητα για την ψυχολογία. Προσπάθησα να αποδείξω ότι οι δοξασίες πάντα είναι ξέχωρες από τη λογική και τη βούληση και με αυτό έδωσα και τη λύση στο πρόβλημα που με βασάνιζε: Τα φωτεινότερα πνεύματα όλων των εποχών αποδέχτηκαν χωρίς δισταγμό τα δόγματα που δεν είχαν καμία λογική βάση. Για ποιο λόγο;

Δικαιωνόμουν τώρα που από πολλά χρόνια, είχα καταλήξει στο συμπέρασμα πως η επιστήμη δυσκολευόταν να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα. Και πως δεν είναι μόνο ο ορθολογισμός που συγκροτεί τις σκέψεις μας και καθοδηγεί το πνεύμα μας. Πέρα από αυτόν υπάρχουν πολλές διαφορετικές λογικές: η λογική του συναισθήματος, η λογική της ομάδας και ακόμη, η λογική των οραματισμών. Αυτές συχνά επισκιάζουν τον ορθό λόγο και διαμορφώνουν τα γενεσιουργά κίνητρα της συμπεριφοράς μας.

Μόλις σταθεροποίησα την παραπάνω άποψη, κατάλαβα και γιατί πολλά ιστορικά γεγονότα παραμένουν ανεξήγητα: Οι ειδικοί προσπαθούν να τα ερμηνεύσουν κάτω από το φως μιας λογικής που δεν έχει σχεδόν καμία σχέση με την καταγωγή τους.

Είναι γεγονός ότι οι λαοί δεν επηρεάζονται τόσο από τις αρχές και τους θεσμούς, όσο από μια θρησκεία, μια πίστη. Μια ισχυρή δοξασία είναι ικανή να ξεσηκώσει τους λαούς περισσότερο από οποιαδήποτε λογική αρχή.

Μερικοί φιλόσοφοι μπορεί να επιθυμούν να γνωρίσουν την αλήθεια, αλλά για τον απλό λαό οι χίμαιρες φαίνονται πάντα προτιμότερες: γιατί συνθέτουν τα ιδανικά τους και δημιουργούν ισχυρά κίνητρα δράσης. Η Ζαν ντ΄ Αρκ, οι γίγαντες της Συμβατικής, η αυτοκρατορική εποποιία, όλα αυτά τα λαμπρά παραδείγματα του παρελθόντος, θα παραμείνουν πάντα δημιουργοί ελπίδων στις δύσκολες ώρες που ακολουθούν μετά από μια ήττα. Και ξέρετε τι καθοδηγεί την ιστορία; Το ιδανικό, το όνειρο, ο θρύλος, δηλαδή κάθε τι μη πραγματικό.

Κατά κανόνα οι επαναστάσεις γίνονται από το λαό. Ο ρόλος των κυβερνήσεων είναι να καταπολεμούν τις επαναστάσεις των λαών. Συχνά βέβαια, όταν το επιβάλλουν οι συνθήκες, οι κυβερνήσεις προσαρμόζονται στις αναμορφώσεις και στην επικράτηση της κοινής γνώμης. Ποτέ όμως δεν είναι πρωτοπόροι σε μια επανάσταση.

Όπως σε κάθε κανόνα ωστόσο, υπάρχουν και εδώ εξαιρέσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις ήταν οι κυβερνήσεις που έγιναν οι αναμορφωτές μιας νέας πολιτικής κατάστασης. Οι μεταρρυθμίσεις των κυβερνήσεων είναι συνήθως τόσο βίαιες, που χαρακτηρίζονται ως αληθινές επαναστάσεις.

Η έκβαση μιας κυβερνητικής επανάστασης εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη σταθερότητα και την αίσθηση ενότητας του λαού. Παραδόξως, τις περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας έχει μια τέτοια επανάσταση αν ο λαός που θα υποβληθεί στη νέα τάξη πραγμάτων αποτελείται από ένα άτακτο και απολίτιστο συρφετό χωρίς παραδόσεις ή εθνική συνείδηση.

Στις περισσότερες περιπτώσεις, η κυβέρνηση που επιχειρεί μια επανάσταση, βλέπει ολόκληρο σχεδόν το λαό να ορθώνεται μπροστά της. Και αν ο μονάρχης δεν είναι πανίσχυρος και δεν βοηθείται από ένα φωτισμένο καθοδηγητή, δεν θα επιτύχει. Έτσι, παρατηρούμε το φαινόμενο ο μονάρχης να γίνεται επαναστάτης και ο λαός να παίρνει αντιδραστική θέση. Σε αυτό το σημείο μια βαθιά ψυχολογική ανάλυση θα αποδείκνυε ότι ουσιαστικά οι λαοί είναι πιο συντηρητικοί από τις κυβερνήσεις τους!