έκδ. «Νάρκισσος»
Αν δέν υπήρχαν οι θρησκείες
θα ήμασταν καλύτεροι, γιατί θα συγκεντρωνόμασταν
στη μόνη ζωή, που έχουμε να ζήσουμε.
Θα ήμασταν ελεύθεροι να απολαύσουμε
το προνόμιο -την αξιοσημείωτη καλοτυχία-
που όλοι μας απολαμβάνουμε:
το γεγονός, ότι γεννηθήκαμε.
Ας είμαστε ευγνώμονες, λοιπόν,
που έχουμε μια ζωή και ας εγκαταλείψουμε
τη ματαιόδοξη και θρασύτατη
επιθυμία για μια δεύτερη.
Ο κόσμος θα ήταν καλύτερος αν όλοι μας είχαμε
αυτή τη θετική στάση απέναντι στη ζωή.
Richard Dawkins
θα ήμασταν καλύτεροι, γιατί θα συγκεντρωνόμασταν
στη μόνη ζωή, που έχουμε να ζήσουμε.
Θα ήμασταν ελεύθεροι να απολαύσουμε
το προνόμιο -την αξιοσημείωτη καλοτυχία-
που όλοι μας απολαμβάνουμε:
το γεγονός, ότι γεννηθήκαμε.
Ας είμαστε ευγνώμονες, λοιπόν,
που έχουμε μια ζωή και ας εγκαταλείψουμε
τη ματαιόδοξη και θρασύτατη
επιθυμία για μια δεύτερη.
Ο κόσμος θα ήταν καλύτερος αν όλοι μας είχαμε
αυτή τη θετική στάση απέναντι στη ζωή.
Richard Dawkins
Τί είναι η αθεΐα; Είναι ο αιώνας μας ένας άπιστος αιώνας; Πολλοί ισχυρίζονται, ότι ο θεός πέθανε τον 19ο αιώνα. Ωστόσο, ο Θεόδωρος ο Άθεος, ήδη από τον 4ο π.Χ. αιώνα διακήρυσσε, ότι δέν υπάρχει. Η αθεΐα είναι συνομήλικη με την ανθρώπινη σκεψη. Από τις απαρχές τής ανθρωπότητας, συνιστά μια σημαντικότατη κοσμοθεώρηση, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος είναι ολομόναχος απέναντι στον εαυτό του και τους αμετάλλακτους νόμους τής φύσης.
Η ιστορία τής αθείας δέν είναι, συνεπώς, η άρνηση τής ιστορίας των θρησκευτικών πίστεων, αλλά η ιστορία όλων των ανθρώπων, σκεπτικιστών, ελευθεροστοχαστών, αγνωστικιστών, υλιστών, που αναζητούν το νόημα τής ζωής έξω από κάθε θρησκευτική πίστη. Είναι επίσης, η ιστορία εκατομμυρίων άσημων ανθρώπων, βυθισμένων στις υποχρεώσεις τής καθημερινότητας, απορροφημένων σε τέτοιο βαθμό από την απλή ανάγκη τής επιβίωσης, ώστε να μήν ασχολούνται με ερωτήσεις περί θεών.
Η αθεΐα δέν αποτελεί απλώς μια στάση άρνησης, απόρριψης ή αδιαφορίας, που προσδιορίζεται μόνο σε σχέση με τις θρησκείες. Είναι και μια στάση θετική, δημιουργική και αυτόνομη. Ο άθεος δέν είναι απλώς αυτός, που δέν πιστεύει. Ο άθεος πιστεύει, όχι στο θεό, αλλά στον άνθρωπο, στην ύλη, στη λογική.
Μια ιστορία τής απιστίας και τής αθεΐας σε μια εποχή, όπου διακηρύσσεται παντού η «επιστροφή τής θρησκευτικότητας», η «εκδίκηση τού θεού» και η «επαναμάγευση τού κόσμου», αποτελεί άραγε πρόκληση, εσφαλμένη αντίληψη τής πραγματικότητας, αρχαϊσμό, ονειροπόληση; Ασφαλώς όχι.Η αθεΐα υπήρξε το αντικείμενο πολλών μελετών φιλοσοφικών, κοινωνιολογικών, ψυχολογικών ή ψυχαναλυτικών. Μελετήθηκε επίσης, σε εποχές πολύ συγκεκριμένες και σε περιορισμένες περιοχές, ωστόσο, οι μόνες πλήρεις πραγματικές συνθέσεις είναι εργασίες σοβιετικών, που συχνά μεροληπτούν.
Ο συγγραφέας, Georges Minois, είναι πανεπιστημιακός καθηγητής ιστορίας
και ιστορικός τής θρησκευτικής συμπεριφοράς.
Είναι επίσης συγγραφέας πολλών έργων
σχετικών με τον Δυτικό πνευματικό πολιτισμό.
Ο όρος «άθεος» διατηρεί μια αόριστη απαξιωτική συνδήλωση και προκαλεί πάντοτε έναν κάποιο φόβο: κληρονομιά πολλών αιώνων διώξεων, περιφρόνησης και μίσους προς όλους εκείνους, που αρνούνταν την ύπαρξη τού θεού και κατέληγαν ανέκκλητα στην κόλαση.
Ασυνείδητα, πάντοτε πλανάται η ιδέα τού αναθέματος: «Δόξα τω θεώ, ο θεός δέν υπάρχει. Αλλά εάν, θεός φυλάξοι, υπήρχε μολαταύτα ο θεός;» διερωτάται μια ρώσικη παροιμία. Υπάρχει άραγε ποτέ στο θέμα αυτό απόλυτη βεβαιότητα; Μήπως το στοίχημα είναι επικίνδυνο; Εξ άλλου πολλοί από πεποίθηση άπιστοι διστάζουν ακόμη, να δηλώσουν άθεοι. Ο όρος «άθεος» δέν είναι ουδέτερος και εξακολουθεί να αποπνέει μιαν ακαθόριστη οσμή πυράς. Ο δε όρος τού «υλιστή», που τον συνοδεύει συχνά, διατηρεί κι αυτός εξ ίσου κάποια ίχνη περιφρόνησης: συνδεόμενος προς μια φιλοσοφία «αγοραία», «ευτελή», «αρχέγονη», χρησιμοποιήθηκε για μεγάλο διάστημα είτε ως κατηγορία είτε ως ύβρις.
Υπάρχει, επομένως, μια βαρειά κληρονομιά εμπάθειας γύρω από την αθεΐα, μια έννοια φορτισμένη με επιθετικότητα, τόσο για τους οπαδούς όσο και για τους πολέμιούς της. Η απιστία είναι ένα θεμελιώδες, εγγενές, αναγκαίο και, κατά συνέπεια, αναπόφευκτο συστατικό κάθε κοινωνίας. Γι' αυτό και διαθέτει απαραίτητα ένα θετικό περιεχόμενο και δέν σημαίνει απλώς τη μή πίστη. Πρόκειται για μια κατάφαση: την κατάφαση στη μοναξιά τού ανθρώπου μέσα στο σύμπαν, πηγή έπαρσης και αγωνίας. Μόνος, αντιμέτωπος με το αίνιγμά του, ο άθεος αρνείται μέν, ότι υπάρχει ένα υπερφυσικό ον, που παρεμβαίνει στη ζωή του, η συμπεριφορά του όμως, δέν θεμελιώνεται στην άρνηση αυτή. Την υιοθετεί είτε ως θεωρητικό δεδομένο (θεωρητική αθεΐα) είτε ασυνείδητα (εμπειρική αθεΐα).
Αυτή η μοναξιά, μεγαλείο και αθλιότητα τού ανθρώπου, ευθύνεται για διάφορες συμπεριφορές. Γεννά μια ηθική θεμελιωμένη στη μοναδική ευδιάκριτη αξία μέσα στο σύμπαν, τον άνθρωπο. Η μή πίστη προς το θεό δέν είναι στάστη αρνητική. Είναι μια θέση, που συνεπιφέρει πρακτικές επιλογές και αυτόνομες θεωρίες, που έχει, συνεπώς, την ιδιαιτερότητά της και την ιστορία της, διαφορετική, βέβαια, από την ιστορία των πιστών. Η αθεΐα είναι πολύμορφη, όπως ακριβώς και οι θρησκείες, εξελίχθηκε και προσέλαβε ποικίλες μορφές, διαδοχικές ή ταυτόχρονες, ενίοτε μάλιστα και ανταγωνιστικές.
Η ιστορία της, βέβαια, για ένα μεγάλο διάστημα διαμορφωνόταν ανάλογα με τις σχέσεις της προς τις θρησκείες, που την πολέμησαν συστηματικά, μέχρις ότου έγινε η ίδια διώκτης σε ορισμένους άθρησκους πολιτισμούς τού 20ού αιώνα. Η αθεΐα είναι εξ ίσου αρχαία με τις θρησκείες, διότι στον τομέα αυτό υπάρχει πάντοτε χώρος για τη θεωρητική αμφιβολία και την ανυπότακτη στάση. Συγκρινόμενη δε ειδικά με τον χριστιανισμό, που αρέσκεται να εκθειάζει τη δισχιλιετή διάρκειά του, η αθεΐα απολαμβάνει μια προτεραιότητα, που θα έπρεπε να την καθιστά αξιοσέβαστη. Δυόμισυ χιλιάδες χρόνια π.Χ., ινδοί σοφοί ήδη διακήρυτταν, ότι ο ουρανός είναι κενός. Για να παραμείνουμε στα όρια τού Δυτικού πολιτισμού, ήδη από τον 5ο αι. π.Χ., ο Παρμενίδης, ο Ηράκλειτος, ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος διακήρυτταν την αφθαρσία τής ύλης, ενώ λίγο μετά, ο Θεόδωρος ο Άθεος ανήγγειλε το θάνατο τού θεού.
Το φαινόμενο τής αθεΐας είναι, από ιστορική άποψη, κατά πολύ αρχαιότερο τού χριστιανικού πολιτισμού. Διαθέτει αυτονομία. Ορισμένοι φιλόσοφοι τής αρχαιότητας, όπως ο Επίκουρος και ο Επίκτητος, ήταν άθεοι. Εξ άλλου, από πλευράς γεωγραφικής έκτασης, η εξάπλωση τής αθεΐας υπερβαίνει κατά πολύ την εξάπλωση τής γνώσης τού ευαγγελίου.
Ανεξάρτητη από τις θρησκείες, η αθεΐα μπορεί να εννοηθεί ως το μεγαλειώδες εγχείρημα τού ανθρώπου να κατασκευάσει ένα νόημα, να δικαιολογήσει μόνος του την παρουσία του στον υλικό κόσμο, να οικοδομήσει μια θέση απόρθητη.
Ορισμένα από τα θέματα, που αναπτύσσονται στο 820 σελίδων υπό κρίση βιβλίο:
Η διαπίστωση αυτή επιτρέπει να υπενθυμίσουμε στην εποχή μας, που είναι μια εποχή απόλυτης πολιτισμικής σύγχυσης, τους τρόπους, με τους οποίους άλλοτε οι άνθρωποι κατόρθωναν να ζουν επινοώντας ένα νόημα για την ύπαρξή τους ανεξάρτητο από κάθε θρησκευτική πίστη.
Σήμερα, οι άθεοι υπερβαίνουν το ένα πέμπτο τού πληθυσμού τής γης, ενώ στα υπολειπόμενα τέσσερα πέμπτα συγκαταλέγεται επίσης, ένα άγνωστο ποσοστό αδιάφορων, σκεπτικιστών, αγνωστικιστών. Η ιστορία τής αθεΐας, επομένως, δεν είναι η ιστορία μιας ελάχιστης μερίδας ανθρώπων. Αφορά εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπων, που αδυνατούν να πιστέψουν στο θεό. Στους πιστούς θα έπρεπε να γεννηθεί το ερώτημα: πώς γίνεται αυτοί να πιστεύουν, σε αντίθεση προς τόσους άλλους; Η ιστορία των άπιστων θα έπρεπε να τροφοδοτεί τη σκέψη των πιστών.
Είμαστε όλοι ταξιδιώτες σε μια περίεργη περιπέτεια. Γεννηθήκαμε χωρίς να το ζητήσουμε, ζούμε χωρίς να γνωρίζουμε το λόγο, πεθαίνουμε χωρίς συγγνώμη, οφείλουμε οι πάντες να υποστούμε την ίδια διαδρομή χωρίς την ελάχιστη εξήγηση.
Πολλοί δέν θέτουν καν το ερώτημα. Ενδεχομένως, είναι οι πλέον ευτυχείς. Άλλοι, διαθέτουν απαντήσεις ολοκληρωμένες, στρωτές, αδιαμφισβήτητες, που είτε τις κληρονόμησαν ως έχουν είτε τις επεξεργάστηκαν οι ίδιοι. Τις πιστεύουν λοιπόν και η εμμονή τους σε αυτές είναι αναμφίβολα δικαιολογημένη και επίσης αναμφίβολα ορθώς εμμένουν σε αυτές: γνωρίζουν τουλάχιστον ποια είναι η πρέπουσα συμπεριφορά. Τέλος, υπάρχουν αυτοί, που δεν καταλαβαίνουν τίποτε, οι ανήσυχοι, οι αγωνιώντες, αυτοί, που εξ αρχής, στη θεώρηση και μόνο αυτού τού γελοίου και μεγαλειώδους κόσμου, αναρωτιούνται το γιατί, αλλά καμμία απάντηση δέν τους ικανοποιεί.
Το βιβλίο αυτό πραγματεύεται την ιστορία των απίστων, ταξινομώντας υπό την επωνυμία αυτή όλους, όσοι δεν αναγνωρίζουν την ύπαρξη ενός θεού προσωπικού, που παρεμβαίνει στη ζωή τους, τους άθεους, τους σκεπτικιστές, τους αγνωστικιστές, καθώς τις αποχρώσεις μεταξύ των κατηγοριών αυτών, που είναι άπειρες. Όλοι αυτοί συνιστούν αναμφίβολα την πλειονότητα τής ανθρωπότητας.
Πρόκειται, κατʼ ουσία, για την ιστορία ανθρώπων, που πιστεύουν μόνο στην ύπαρξη των ανθρώπων.
Υπάρχει, επομένως, μια βαρειά κληρονομιά εμπάθειας γύρω από την αθεΐα, μια έννοια φορτισμένη με επιθετικότητα, τόσο για τους οπαδούς όσο και για τους πολέμιούς της. Η απιστία είναι ένα θεμελιώδες, εγγενές, αναγκαίο και, κατά συνέπεια, αναπόφευκτο συστατικό κάθε κοινωνίας. Γι' αυτό και διαθέτει απαραίτητα ένα θετικό περιεχόμενο και δέν σημαίνει απλώς τη μή πίστη. Πρόκειται για μια κατάφαση: την κατάφαση στη μοναξιά τού ανθρώπου μέσα στο σύμπαν, πηγή έπαρσης και αγωνίας. Μόνος, αντιμέτωπος με το αίνιγμά του, ο άθεος αρνείται μέν, ότι υπάρχει ένα υπερφυσικό ον, που παρεμβαίνει στη ζωή του, η συμπεριφορά του όμως, δέν θεμελιώνεται στην άρνηση αυτή. Την υιοθετεί είτε ως θεωρητικό δεδομένο (θεωρητική αθεΐα) είτε ασυνείδητα (εμπειρική αθεΐα).
Αυτή η μοναξιά, μεγαλείο και αθλιότητα τού ανθρώπου, ευθύνεται για διάφορες συμπεριφορές. Γεννά μια ηθική θεμελιωμένη στη μοναδική ευδιάκριτη αξία μέσα στο σύμπαν, τον άνθρωπο. Η μή πίστη προς το θεό δέν είναι στάστη αρνητική. Είναι μια θέση, που συνεπιφέρει πρακτικές επιλογές και αυτόνομες θεωρίες, που έχει, συνεπώς, την ιδιαιτερότητά της και την ιστορία της, διαφορετική, βέβαια, από την ιστορία των πιστών. Η αθεΐα είναι πολύμορφη, όπως ακριβώς και οι θρησκείες, εξελίχθηκε και προσέλαβε ποικίλες μορφές, διαδοχικές ή ταυτόχρονες, ενίοτε μάλιστα και ανταγωνιστικές.
Η ιστορία της, βέβαια, για ένα μεγάλο διάστημα διαμορφωνόταν ανάλογα με τις σχέσεις της προς τις θρησκείες, που την πολέμησαν συστηματικά, μέχρις ότου έγινε η ίδια διώκτης σε ορισμένους άθρησκους πολιτισμούς τού 20ού αιώνα. Η αθεΐα είναι εξ ίσου αρχαία με τις θρησκείες, διότι στον τομέα αυτό υπάρχει πάντοτε χώρος για τη θεωρητική αμφιβολία και την ανυπότακτη στάση. Συγκρινόμενη δε ειδικά με τον χριστιανισμό, που αρέσκεται να εκθειάζει τη δισχιλιετή διάρκειά του, η αθεΐα απολαμβάνει μια προτεραιότητα, που θα έπρεπε να την καθιστά αξιοσέβαστη. Δυόμισυ χιλιάδες χρόνια π.Χ., ινδοί σοφοί ήδη διακήρυτταν, ότι ο ουρανός είναι κενός. Για να παραμείνουμε στα όρια τού Δυτικού πολιτισμού, ήδη από τον 5ο αι. π.Χ., ο Παρμενίδης, ο Ηράκλειτος, ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος διακήρυτταν την αφθαρσία τής ύλης, ενώ λίγο μετά, ο Θεόδωρος ο Άθεος ανήγγειλε το θάνατο τού θεού.
Το φαινόμενο τής αθεΐας είναι, από ιστορική άποψη, κατά πολύ αρχαιότερο τού χριστιανικού πολιτισμού. Διαθέτει αυτονομία. Ορισμένοι φιλόσοφοι τής αρχαιότητας, όπως ο Επίκουρος και ο Επίκτητος, ήταν άθεοι. Εξ άλλου, από πλευράς γεωγραφικής έκτασης, η εξάπλωση τής αθεΐας υπερβαίνει κατά πολύ την εξάπλωση τής γνώσης τού ευαγγελίου.
Ανεξάρτητη από τις θρησκείες, η αθεΐα μπορεί να εννοηθεί ως το μεγαλειώδες εγχείρημα τού ανθρώπου να κατασκευάσει ένα νόημα, να δικαιολογήσει μόνος του την παρουσία του στον υλικό κόσμο, να οικοδομήσει μια θέση απόρθητη.
Ορισμένα από τα θέματα, που αναπτύσσονται στο 820 σελίδων υπό κρίση βιβλίο:
- Η πρωτόγονη αθεΐα.
- Οι ελληνορωμαϊκές μορφές αθεΐας.
- Μεσαιωνική αθεΐα.
- Οι περί αθεΐας μαρτυρίες κατά τον 16ο αιώνα.
- Οι ελευθέριοι σκεπτικιστές τού 17ου αιώνα.
- Λογική και αθεΐα (1690-1730).
- Ο άπιστος 18ος αιώνας.
- Ο αιώνας τού θανάτου τού θεού (19ος).
- Το τέλος των βεβαιοτήτων (20ος αιώνας) κ.ά..
| Η ιστορία τής αθεΐας δέν είναι απλώς η ιστορία μιας ιδέας, αλλά επίσης, η ιστορία μιας συμπεριφοράς. Το ζητούμενο είναι η κατανόηση τής αιτίας και τού τρόπου, βάσει των οποίων εξ αρχής μια μερίδα τής ευρωπαϊκής κοινωνίας ουδέποτε προσέφυγε στον οιονδήποτε θεό. |  |
Η διαπίστωση αυτή επιτρέπει να υπενθυμίσουμε στην εποχή μας, που είναι μια εποχή απόλυτης πολιτισμικής σύγχυσης, τους τρόπους, με τους οποίους άλλοτε οι άνθρωποι κατόρθωναν να ζουν επινοώντας ένα νόημα για την ύπαρξή τους ανεξάρτητο από κάθε θρησκευτική πίστη.
Σήμερα, οι άθεοι υπερβαίνουν το ένα πέμπτο τού πληθυσμού τής γης, ενώ στα υπολειπόμενα τέσσερα πέμπτα συγκαταλέγεται επίσης, ένα άγνωστο ποσοστό αδιάφορων, σκεπτικιστών, αγνωστικιστών. Η ιστορία τής αθεΐας, επομένως, δεν είναι η ιστορία μιας ελάχιστης μερίδας ανθρώπων. Αφορά εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπων, που αδυνατούν να πιστέψουν στο θεό. Στους πιστούς θα έπρεπε να γεννηθεί το ερώτημα: πώς γίνεται αυτοί να πιστεύουν, σε αντίθεση προς τόσους άλλους; Η ιστορία των άπιστων θα έπρεπε να τροφοδοτεί τη σκέψη των πιστών.
Είμαστε όλοι ταξιδιώτες σε μια περίεργη περιπέτεια. Γεννηθήκαμε χωρίς να το ζητήσουμε, ζούμε χωρίς να γνωρίζουμε το λόγο, πεθαίνουμε χωρίς συγγνώμη, οφείλουμε οι πάντες να υποστούμε την ίδια διαδρομή χωρίς την ελάχιστη εξήγηση.
Πολλοί δέν θέτουν καν το ερώτημα. Ενδεχομένως, είναι οι πλέον ευτυχείς. Άλλοι, διαθέτουν απαντήσεις ολοκληρωμένες, στρωτές, αδιαμφισβήτητες, που είτε τις κληρονόμησαν ως έχουν είτε τις επεξεργάστηκαν οι ίδιοι. Τις πιστεύουν λοιπόν και η εμμονή τους σε αυτές είναι αναμφίβολα δικαιολογημένη και επίσης αναμφίβολα ορθώς εμμένουν σε αυτές: γνωρίζουν τουλάχιστον ποια είναι η πρέπουσα συμπεριφορά. Τέλος, υπάρχουν αυτοί, που δεν καταλαβαίνουν τίποτε, οι ανήσυχοι, οι αγωνιώντες, αυτοί, που εξ αρχής, στη θεώρηση και μόνο αυτού τού γελοίου και μεγαλειώδους κόσμου, αναρωτιούνται το γιατί, αλλά καμμία απάντηση δέν τους ικανοποιεί.
Το βιβλίο αυτό πραγματεύεται την ιστορία των απίστων, ταξινομώντας υπό την επωνυμία αυτή όλους, όσοι δεν αναγνωρίζουν την ύπαρξη ενός θεού προσωπικού, που παρεμβαίνει στη ζωή τους, τους άθεους, τους σκεπτικιστές, τους αγνωστικιστές, καθώς τις αποχρώσεις μεταξύ των κατηγοριών αυτών, που είναι άπειρες. Όλοι αυτοί συνιστούν αναμφίβολα την πλειονότητα τής ανθρωπότητας.
Πρόκειται, κατʼ ουσία, για την ιστορία ανθρώπων, που πιστεύουν μόνο στην ύπαρξη των ανθρώπων.
