 | Ήταν απόβραδο της 7ης Οκτωβρίου του 1893 στο Λονδίνο. Σʼ ένα θέατρο του Γουέστ Εντ, μια ολοκαίνουργια οπερέτα έκανε την πρεμιέρα της ─ και δεν έπεφτε καρφίτσα. Ο Γουίλιαμ Γκίλμπερτ και ο Άρθουρ Σάλιβαν ήταν οι γίγαντες του λαϊκού ψυχαγωγικού θεάματος στη βικτωριανή Αγγλία. Από το Μπράιτον μέχρι τη Βομβάη, ερασιτεχνικοί θίασοι ανέβαζαν παραστάσεις έργων τους, όπως τους Πειρατές από το Πεντζάνς και τους Γονδολιέρηδες. Ο Ρίτσαρντ Ντ΄ Όυλυ Καρτ, ένας από τους σπουδαιότερους θεατρικούς ιμπρεσάριους και καλλιτεχνικούς διευθυντές της ύστερης βικτωριανής περιόδου, είχε χτίσει στο Σάβοϋ ένα θέατρο, στο οποίο θα παίζονταν αποκλειστικά και μόνον δικά τους έργα. |
Ιδανικό καρύκευμα στην προσμονή του κοινού ήταν το γεγονός, ότι λίγα χρόνια νωρίτερα οι δύο δημιουργοί είχαν έρθει σε σύγκρουση: ο Σάλιβαν, ο συνθέτης της παρέας, είχε θέσει φιλόδοξους στόχους, που υπερέβαιναν κατά πολύ το επίπεδο της απλής και ανάλαφρης οπερέτας. Όλα έδειχναν, πως η μακρά συνεργασία τους είχε φτάσει στο τέλος της. Τώρα όμως, επέστρεφαν δριμύτεροι.
Το νέο τους έργο, με τίτλο Utopia Ltd. ή Τα άνθη της προόδου, καταπιανόταν μ΄ ένα θέμα, που δύσκολα θα μπορούσε κανείς να το θεωρήσει γαργαλιστικό: τις μετοχικές εταιρείες με περιορισμένη ευθύνη των μετόχων, γνωστότερες και ως «ανώνυμες εταιρείες». Η οπερέτα που πρωτοπαρουσιάστηκε εκείνη τη βραδιά σατίριζε τις εταιρείες που, επελαύνοντας ακάθεκτες, σάρωναν τα πάντα στο πέρασμά τους, ενώ συγχρόνως φούσκωναν τις τσέπες των επενδυτών.
Ο κύριος Χρυσοθάφτης, εκπρόσωπος μιας αγγλικής εταιρείας, καταφθάνει στην εξωτική Νήσο της Ουτοπίας, που βρίσκεται στη Νότια Θάλασσα. Στόχος του είναι να μετατρέψει τους κατοίκους της σε εταιρείες. Ακόμη και τα βρέφη προορίζονται να εισαχθούν στο χρηματιστήριο. Σ΄ ένα σημείο της τελευταίας πράξης του έργου, ο βασιλιάς της Ουτοπίας ζητάει να μάθει:
Αν καλώς σας αντελήφθην, την Μεγάλην Βρετανίαν
κυβερνά το πρότυπον της ανωνύμου εταιρείας;
Για να λάβει την ακόλουθη απάντηση από τον κύριο Χρυσοθάφτη:
Δεν κατορθώσαμεν ακόμη να φθάσομεν εκεί,
αλλά ταχέως πλησιάζομεν, η ημέρα δεν αργεί.
Σχεδόν αμέσως μετά, οι Ουτοπιανοί ενώνουν τις φωνές τους για να τραγουδήσουν ένα από τα πιο αλλοπρόσαλλα ρεφραίν, που γράφτηκαν ποτέ:
Εμπρός, όλοι δοξάστε αυτό, γεγονός εκπληκτικό!
Άπαντες δοξάστε μιαν επινόηση λαμπρή!
Τον νόμο για την Εταιρεία την πολυμετοχική,
το νόμο τον χαρμόσυνο του εξηνταδυό!
Παρά τα σατιρικά της βέλη, η Utopia Ltd. απέπνεε μια αίσθηση θριάμβου. Η συγκεκριμένη οπερέτα αποτελούσε έναν ύμνο σε άλλη μία βικτωριανή επινόηση, που μετέβαλε δραματικά την όψη του πλανήτη. Οι νέες εταιρείες, με τα λουριά τους λυμένα χάρη στον «νόμο του εξηνταδυό», και σε όσους τον αντέγραψαν σε άλλες χώρες, άρχισαν να καλπάζουν σ΄ αυτή την πρώτη μεγάλη εποχή της παγκοσμιοποίησης. Λειτούργησαν ως δέλεαρ, ώστε εκατομμύρια άνθρωποι να εγκαταλείψουν τη γη τους. Μετέβαλαν άρδην το πώς έτρωγαν, πώς εργάζονταν και πώς διασκέδαζαν οι κοινωνίες. Έχτισαν τα πρώτα πολυώροφα κτήρια γραφείων, που έξυσαν τον ουρανό του Μανχάταν, αλλά και λεηλάτησαν τον πλούτο του Βελγικού Κονγκό. Έδωσαν μάχες με τα εργατικά συνδικάτα και υπήρξαν μια διαρκής πρόκληση για τους πολιτικούς.
Ο Ράδερφορντ Χέις, 19ος Πρόεδρος των ΗΠΑ, είχε κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου: «Αυτή η κυβέρνηση δεν πηγάζει πλέον από τον λαό, δεν εκπροσωπεί τον λαό, δεν υπηρετεί το συμφέρον του λαού. Αυτή η κυβέρνηση πηγάζει από τις εταιρείες, εκπροσωπεί τις εταιρείες, υπηρετεί το συμφέρον των εταιρειών».
Έναν χρόνο πριν σηκωθεί η αυλαία για την Utopia Ltd., το Ανώτατο Δικαστήριο του Οχάιο είχε αποφανθεί, πως η Standard Oil του Τζων Ροκφέλερ λειτουργούσε ως μονοπώλιο. Ακόμη και στη Μεγάλη Βρετανία, όπου δεν υπήρχε τίποτα, που να συγκρίνεται με την πετρελαϊκή αυτοκρατορία του Ροκφέλερ, πολλοί από τους μεγαλοαστούς, που χασκογέλαγαν συνένοχα καθισμένοι αναπαυτικά στα θεωρεία του θεάτρου του Ντ΄ Όυλυ Καρτ, όφειλαν τις τεράστιες περιουσίες τους σ΄ αυτό τον νέο μηχανισμό· στη δε ξέχειλη από κόσμο πλατεία του θεάτρου θα βρισκόταν σαρδελοποιημένος τουλάχιστον ένας ξεπεσμένος αριστοκράτης, που είχε σπαταλήσει την κληρονομιά του τζογάροντας στις μετοχές των αμερικανικών σιδηροδρόμων.
|
Στις μέρες μας, η επιρροή αυτού του ταραχοποιού οργανισμού είναι ακόμη πιο διάχυτη. Σύμφωνα με την πρόβλεψη του Χέγκελ, θεμέλιο της νεότερης κοινωνίας θα ήταν το κράτος, για τον Μαρξ, η κολλεκτίβα, για τον Λένιν και τον Χίτλερ, το πολιτικό κόμμα. Στους προνεωτεριχούς χρόνους, ολόκληρη ακολουθία από αγίους και σοφούς είχαν ισχυριστεί το ίδιο για την ενοριακή εκκλησία, το φεουδαλικό τιμάριο, τη μοναρχία. Ο μεγαλόστομος ισχυρισμός του βιβλίου είναι, πως τελικά όλοι τους έσφαλαν. Ο σημαντικότερος θεσμός στον κόσμο είναι η εταιρεία: σʼ αυτόν βασίστηκε η ευημερία της Δύσης, αυτός συνιστά την πιο αξιόπιστη ελπίδα για το μέλλον της λοιπής υφηλίου.
Πράγματι, για τους περισσότερους από εμας, μοναδικός πραγματικός ανταγωνιστής της εταιρείας όσον αφορά το πού αφιερώνουμε τον χρόνο και την ενέργειά μας είναι ένας θεσμός, που τον παίρνουμε ως δεδομένο: η οικογένεια. (Την ίδια στιγμή, χάρη σε μια έξοχη μεταστροφή της τύχης, η πλέον περίβλεπτη οικογένεια του πλανήτη, η βρετανική βασιλική οικογένεια, από τα καπρίτσια και την εύνοια της οποίας εξαρτώνταν πολλές από τις πρώτες αγγλικές ανώνυμες εταιρείες, αυτοαποκαλείται πλέον «η φίρμα»).
Αυτό δεν σημαίνει, ότι ο ρόλος που έπαιξε η εταιρεία έχει εκτιμηθεί δεόντως, με πρώτους απ΄ όλους τους θεράποντες της πολιτικής ιστορίας. Στις πρόσφατες βιογραφίες του Γουίλιαμ Γκλάντστοουν (από τις κορυφαίες πολιτικές φυσιογνωμίες της βικτωριανής περιόδου, διετέλεσε τέσσερις φορές υπουργός των Οικονομικών και τέσσερις φορές πρωθυπουργός), που υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους υποστηρικτές, αλλά και ο πνευματικός πατέρας της σύγχρονης εταιρείας, δεν αφιερώνεται σχεδόν ούτε γραμμή στις νομοθετικές πράξεις περί των ανωνύμων εταιρειών, που ψηφίστηκαν απʼ το βρετανικό κοινοβούλιο στα μέσα του 19ου αιώνα. Την ίδια στιγμή, ο Ρόμπερτ Λόου μνημονεύεται κυρίως για τις εκπαιδευτικές του μεταρρυθμίσεις και για τη στριφνή εχθρότητα, με την οποία αντιτάχθηκε στην καθολική διεύρυνση του δικαιώματος του εκλέγειν. Ο σχετικός τόμος της New Oxford History οf England, ο οποίος καλύπτει την περίοδο 1846-1886, δεν παραχωρεί στις 720 σελίδες του ούτε μία αράδα στην επινόηση του θεσμού της εταιρείας.
Στην πραγματικότητα, η ιστορία της εταιρείας προσφέρεται για ένα συναρπαστικό αφήγημα. Ένας τύπος οργανισμού, ο οποίος πολύ συχνά ξεκινούσε ως ένα κρατικά επιχορηγούμενο ευαγές ίδρυμα, εξαπλώθηκε προς όλες τις κατευθύνσεις, αναδιαμορφώνοντας τη γεωγραφία, τον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου, τις τέχνες, την επιστήμη και τη γλώσσα. Οι εταιρείες αποδείχτηκαν πανίσχυρες όχι απλώς επειδή βελτίωσαν την παραγωγικότητα, αλλά και επειδή διαθέτουν τα περισσότερα από τα νομικά δικαιώματα ενός ανθρώπου, δίχως όμως τους συνοδούς βιολογικούς περιορισμούς: δεν είναι καταδικασμένες να πεθάνουν λόγω γήρατος και μπορούν να αναπαράγονται σχεδόν κατά βούληση.
Αυτό το προνόμιο της αθανασίας, αλλά και η προστασία, που το τεχνητό αυτό δημιούργημα έχει προσφέρει στο διάβα των αιώνων σε πάμπολλους απατεώνες, προκάλεσαν την μήνιν της υπόλοιπης κοινωνίας ─ ιδιαίτερα των κρατών. Αυτή είναι και η αιτία, που εμφανίστηκαν τόσα πολλά εχθρικά νομοθετήματα, που στόχο είχαν να περιορίσουν τούτη την προνομιακή μεταχείριση: από τα θεσπίσματα της «Νεκράς Χειρός», που εξέδωσε ο Εδουάρδος Α΄ το 1279 και το 1290, για να αναχαιτίσει την εκροή περιουσιακών στοιχείων από τις βασιλικές φεουδαλικές κτήσεις στη «νεκρά χείρα» εταιρικής φύσεως σχημάτων (κυρίως μοναστηριών), μέχρι τον νόμο των Σαρμπάνη-Όξλεϋ του 2002, μέσω του οποίου το αμερικανικό Κογκρέσο επιχείρησε να καταστήσει τα διευθυντικά στελέχη υπόλογα για τα αμαρτήματα των εταιρειών «τους».
Ο 16ος και ο 17ος αιώνας υπήρξαν μάρτυρες της εμφάνισης ορισμένων από τους πιο αξιοθαύμαστους επιχειρηματικούς οργανισμούς, που γνώρισε ο κόσμος: τις «προνομιούχες εταιρείες», των οποίων οι ονομασίες παρέπεμπαν σχεδόν σε κάθε γνωστό μέρος της υδρογείου («Ανατολικές Ινδίες», «Μοσχοβία», «Κόλπος του Χάντσον», «Αφρική», «Λεβάντε», «Βιργινία», «Μασαχουσέτη»), αλλά και σε περιοχές τόσο σκοτεινές, που δεν είχαν καν συγκεκριμένη ονομασία («Εταιρεία των Απόμακρων Περιοχών»). Οι εν λόγω εταιρείες ήταν σύνθετες οντότητες: το 1700, η Βρετανική Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών απασχολούσε στα κεντρικά της γραφεία πάνω από 350 άτομα, περισσότερα από αρκετές σύγχρονες πολυεθνικές. Επιπλέον, υπήρξαν εξαιρετικά μακρόβιες. Η Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών επιβίωσε επί 274 χρόνια. Η Εταιρεία του Κόλπου του Χάντσον ιδρύθηκε το 1674 και βρίσκεται ακόμα εν ζωή, γεγονός, που την καθιστά την αρχαιότερη πολυεθνική του κόσμου. |
Η εταιρεία αποτελεί ένα από τα ισχυρότερα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα της Δύσης. Φυσικά, μεγάλο μέρος της επιτυχίας της οφείλεται στην προηγμένη τεχνολογία και στις φιλελεύθερες αρχές της. Όμως, ο Λόου και ο Γκλάντστοουν έδωσαν το εναρκτήριο λάκτισμα για τη δημιουργία ενός θεσμού, που αποδείχτηκε εξαιρετικά αποτελεσματικός στο να καθιστά παραγωγική την ανθρώπινη προσπάθεια. Η ιδέα ότι η εταιρεία συνιστά αυτή καθ΄εαυτήν μια ριζοσπαστική τεχνολογική καινοτομία ήταν κάτι, που παλαιότερα οι φιλελεύθεροι διανοητές μπορούσαν να το αντιληφθούν σχεδόν ενστικτωδώς.
«Η ανώνυμη εταιρεία είναι η μέγιστη ανακάλυψη των νεότερων χρόνων», διακήρυξε ο Νίκολας Μπάτλερ, ένας από τους σημαντικότερους σοφούς της Εποχής της Προόδου. «Χωρίς αυτήν, ακόμα και ο ατμός και ο ηλεκτρισμός δεν θα είχαν κανένα ουσιαστικό αντίκρισμα».
Οι οικονομολόγοι έχουν μελετήσει επισταμένως τα αίτια, για τα οποία ο θεσμός αυτός συνέβαλε τόσο αποφασιστικά στην οικονομική ανάπτυξη. Οι εταιρείες αυξάνουν το κεφάλαιο, που μπορεί να διατεθεί σε παραγωγικές επενδύσεις και επιτρέπουν στους επενδυτές να διασπείρουν τον επενδυτικό κίνδυνο αγοράζοντας μικρές και εύκολα μεταβιβάσιμες μετοχές πολλών επιχειρήσεων. Επιπλέον, παρέχουν τον μηχανισμό για την επιβολή αποτελεσματικών δομών διαχείρισης σε μεγάλους οργανισμούς. Φυσικά, και οι εταιρείες κινδυνεύουν να περιπέσουν σε καθεστώς αρτηριοσκλήρωσης, αλλά το γεγονός, ότι οι επενδυτές μπορούν πολύ απλά να τοποθετήσουν το κεφάλαιό τους αλλού, λειτουργεί ως ένας πανίσχυρος μηχανισμός αναζωογόνησης.
Οι πρώτες μετοχικές εταιρείες λειτούργησαν ως όργανα όχι μόνο οικονομικού ιμπεριαλισμού, αλλά και αχαλίνωτης κερδοσκοπίας. Στις αρχές του 18ου αιώνα, οι κυβερνήσεις της Γαλλίας και της Αγγλίας χρησιμοποίησαν δύο προνομιούχες εταιρείες ─την Εταιρεία του Μισισιπή, στην περίπτωση της Γαλλίας, και την Εταιρεία της Νότιας Θάλασσας, σ΄εκείνη της Αγγλίας─ για να αναδιαρθρώσουν τα τεράστια χρέη, που είχαν συσσωρεύσει στους συνεχείς μεταξύ τους πολέμους από το 1689 έως το 1714. Σκοπός τους ήταν να μειώσουν το κόστος εξυπηρέτησης του δημοσίου χρέους με το να μετατρέψουν τα κρατικά ομόλογα, που είχαν σταθερό επιτόκιο, σε μετοχές χαμηλότερης απόδοσης. Το αποτέλεσμα ήταν η μεγαλύτερη χρηματοπιστωτική φούσκα στην ιστορία, ακόμη μεγαλύτερη κι από εκείνη της δεκαετίας του 1920 στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Τζων Λω ίδρυσε με μεγάλη επιτυχία ─φέρνοντας τον κερδοσκοπικό πυρετό των επενδυτών στα ύψη─ την Εταιρεία του Μισισιπή (Cοmpagnie du Μississippi) μετατρέποντας ένα τμήμα του γαλλικού εθνικού χρέους σε μετοχές της εταιρείας. Όταν έσκασε η φούσκα, τον Δεκέμβριο του 1720, με ένα πλαστό διαβατήριο ανά χείρας, διέφυγε στις Βρυξέλλες εγκαταλείποντας την Γαλλία σε κατάσταση χάους. |
Ένας γαλαξίας ανταγωνιστικών μεταξύ τους εταιρειών δρα ως καταλύτης για μια καινοτόμο οικονομία. Στις μέρες μας, αρκεί κανείς να στρέψει την προσοχή του στη Σίλικον Βάλεϋ για να το αντιληφθεί. Όμως στα μέσα του 19ου αιώνα, η απόφαση των δυτικών κρατών να εκχωρήσουν σε ανεξάρτητες εταιρείες το δικαίωμα λήψης και υλοποίησης κρίσιμων αποφάσεων υπήρξε πράγματι επαναστατική. Αντί να παγιδεύεται σε κρατικά μονοπώλια, το κεφάλαιο άρχισε να αναζητά τις πιο ευέλικτες και αποτελεσματικές επιχειρήσεις. Αντί να περιορίζεται στις οικογενειακές ομόρρυθμες εταιρείες, άρχισε να τοποθετείται σε ολοένα και μεγαλύτερες επιχειρηματικές συμπράξεις.
Αντίθετα, πολιτισμοί, που στο παρελθόν ξεπερνούσαν παρασάγγας τη Δύση, αλλά δεν μπόρεσαν να αναπτύξουν ιδιωτικές εταιρείες ─με πιο αξιοσημείωτα παραδείγματα την Κίνα και τον ισλαμικό κόσμο─, έμειναν πίσω στην κούρσα, ασθμαίνοντας όλο και περισσότερο.
Ασφαλώς δεν είναι συμπτωματικό το ότι η χώρα, που αποτελεί την πιο πρόδηλη περίπτωση οικονομικής επιτυχίας στην Ασία, η Ιαπωνία, είναι εκείνη, που άνοιξε με τη μεγαλύτερη θέρμη την αγκαλιά της στις εταιρείες.
Σημείωση:
Το παραπάνω κείμενο αποτελείται
από αποσπάσματα
από την εισαγωγή του βιβλίου.
Οι εικόνες προστέθηκαν
με μέριμνα της «Ελεύθερης Έρευνας».
Το παραπάνω κείμενο αποτελείται
από αποσπάσματα
από την εισαγωγή του βιβλίου.
Οι εικόνες προστέθηκαν
με μέριμνα της «Ελεύθερης Έρευνας».
