Το 1800, ο Sylvain Maréchal δημοσιεύει στο Παρίσι το «Dictionnaire des athées anciens et modernes» (Λεξικό αρχαίων και σύγχρονων άθεων), όπου βρίσκουμε ένα προοίμιο υπό τον τίτλο «Τι είναι ο άθεος;». Κατά κάποιο τρόπο, το κείμενο αυτό είναι ένα κείμενο σταθμός στην ιστορία της αθεΐας, εφόσον για πρώτη φορά η αθεΐα προβάλλεται ως ένα τετριμμένο γεγονός. Δεν πρόκειται πλέον για τον προκλητικό ελευθέριο, τον συνετό λόγιο, τον αμφιταλαντευόμενο διανοούμενο, τον παγιδευμένο επαναστάτη, τον περιφρονητικό ισχυρό άρχοντα, τον διπρόσωπο εφημέριο, τον σκεπτικιστή ή δογματικό φιλόσοφο.
Όχι, ο άθεος του Maréchal, γεννημένος πριν από δύο αιώνες, είναι ένας άνθρωπος καθημερινός, απλός, ενάρετος και φυσικός, ταπεινός και σώφρων, ελεύθερος και ευθύς, που δεν διδάσκει κανέναν τίποτε και που δεν εννοεί να διδαχτεί. Καλός πολίτης, αλλά στο περιθώριο των πραγμάτων, νομοταγής και τυπικός στα καθήκοντά του. Ο άθεος είναι ο άνθρωπος που έχει υπεράνω όλων τις πεποιθήσεις του, ζει αξιοπρεπώς στους κόλπους της κοινωνίας, συναναστρέφεται ανθρώπους με απόψεις διαφορετικές από τις δικές του. Θλίβεται μεν για τα δεινά της κοινωνίας και τους κακούς θεσμούς, αλλά υποτάσσεται.
Ο άθεος του Maréchal είναι ένας άνθρωπος παραιτημένος, που δεν προσπαθεί πια να αλλάξει τον κόσμο. Έκδηλη η απογοήτευση του παλιού υπέρμαχου της ισότητας σ' αυτή την κάπως θλιβερή προσωπογραφία. Ζει τη ζωή του, γνωρίζοντας ότι περιμένει απλώς και μόνο τον θάνατο, τίποτε άλλο. Είναι σοφός, βεβαίως, αλλά η σοφία του σημαίνει ότι δεν διερωτάται. Είναι εμπειρικός άθεος, όπως τόσοι άλλοι γνωστοί στο σύγχρονο κόσμο. Ως προς αυτό επίσης, η προσωπογραφία αυτή είναι σημείο σταθμός: Ο Maréchal περιγράφει εκατομμύρια καθημερινούς πολίτες, που ζουν την απιστία χωρίς καν να την σκέπτονται· ο άθεος δεν αποτελεί πια περίεργη εξαίρεση.
Άλλο ενδιαφέρον χαρακτηριστικό αυτής της προσωπογραφίας: ο Maréchal παρουσιάζει την καθημερινή αθεΐα ως επιστροφή «στη μακάρια εκείνη εποχή, όπου ο άνθρωπος δεν υποψιαζόταν καν τη θεϊκή ύπαρξη»· με άλλα λόγια, βάσει του αρχικού μας σχήματος, ως επιστροφή στη μυθική συνείδηση, την προ-διανοητική, σε απόλυτη αρμονία με τη φύση, στην προ-θρη-σκευτική και προ-αθεϊστική φάση. Γελοία επιστροφή, εννοείται: στον ψυχολογικό τομέα, στον τομέα των πίστεων και των νοοτροπιών, δεν επιστρέφουμε ποτέ προς τα πίσω· το παρελθόν δεν εξαλείφεται. Το αρνούμαστε, ενδεχομένως, αλλά είναι πάντοτε εκεί, με όλο του το βάρος επάνω στους ώμους τον παρόντος. Ο άθεος του Maréchal είναι, κατά κάποιον τρόπο, μια ψευδαίσθηση, καθότι πιστεύει ότι είναι σε θέση να κάνει οικονομία στις μάχες του σύγχρονου κοσμου.
Ωστόσο, όπως είναι, καθορίζει ένα πρότυπο, που θα επιδιώξουν να ενσαρκώσουν αι ελευθεροστοχαστές· ως προς αυτό, αντικατοπτρίζει άριστα τη μια όψη της αθεΐας των δύο τελευταίων αιώνων. Γι' αυτό, παρά τη σχοινοτενή ανάπτυξή της, αξίζει να παρατεθεί εδώ η «προσωπογραφία του αληθινού άθεου».
|
«Τι είναι ο άθεος;» (Sylvain Maréchal, 1800)
Λοιπόν! Ο πραγματικός άθεος είναι ο άνθρωπος του χρυσού αιώνα. Ο άθεος είναι αυτός που, αφού στοχαστεί και αποδεσμευτεί από τα δεσμά που συνήψε ακούσια ή εν αγνοία του, ανάγεται διαμέσου του πολιτισμού στην αρχαία εκείνη κατάσταση του ανθρώπινού είδους και, λεηλατώντας από την επικράτεια της συνείδησής του τις κάθε είδους προλήψεις, πλησιάζει σ' αυτή τη μακάρια εποχή, όπου κανείς δεν υποψιαζόταν τη θεϊκή ύπαρξη, όπου όλοι ήταν καλά, όπου περιορόζονταν μόνο στα οικογενειακά τους καθήκοντα. Ο άθεος είναι ο άνθρωπος της φύσης.
Ωστόσο, ευρισκόμενος σήμερα σε μια σφαίρα πιο πολύπλοκη και πιο στενόχωρη, επιτελεί τα καθήκοντά του ως πολίτης και υποτάσσεται στις επιταγές της αναγκαιότητας. Στενάζοντας για τις σαθρές βάσεις των πολιτικών θεσμών, βάλλοντας με την περιφρόνησή του εναντίον όσων τις οργανώνουν τόσο άσχημα, υποκύπτει στη δημόσια τάξη, όπου βρίσκεται. Δεν τον βλέπουμε, όμως, να γίνεται επικεφαλής μιας παράταξης ή μιας άποψης. Ουδέποτε συναντάται στη χυδαία οδό που καταλήγει στις συμφέρουσες ή λαμπρές θέσεις. Συνεπής στις αρχές του, ζει ανάμεσα στους διεφθαρμένους ή διαφθορείς συγχρόνους του, όπως αυτός ο ταξιδιώτης που, έχοντας διασχίσει λασπωμένες παραλίες, προφυλάσσεται από το δηλητήριο των ερπετών. Σώθηκε, γιατί κώφευσε στα συρίγματά τους. Βαδίζει ανάμεσα σε στοιχεία κακοποιά, χωρίς να παίρνει τη δόλια και ποταπή μορφή τους.
Ο πραγματικός άθεος δεν είναι, συνεπώς, αυτός ο συβαρίτης, που προβάλλεται μεν ως επικούρειoς, ούτε είναι απλώς ένας ακόλαστος που δεν φοβάται να πει στην κορεσμένη καρδιά του: «Δεν υπάρχει θεός, επομένως, δεν υπάρχει ηθική, μπορώ λοιπόν να τολμήσω τα πάντα».
Ο πραγματικός άθεος δεν είναι καθόλου αυτός, ο πολιτικός άνδρας που, γνωρίζοντας ότι η θεϊκή χίμαιρα επινοήθηκε για να εξαπατηθούν οι άνθρωποι του λαού, τους διατάζει εν ονόματι του θεού, τον οποίο χλευάζει.
Ο πραγματικός άθεος δεν συγκαταλέγεται στη χορεία αυτών των υποκριτών και αιμοχαρών ηρώων που, προκειμένου να διανοίξουν ένα δρόμο για την κατάκτηση, αναγγέλλονται στα έθνη που προσφέρονται να υποταχθούν ως προστάτες της λατρείας που αυτά ασκούν, ενώ οι ίδιοι στην αγκαλιά των δικών τους διασκεδάζουν με τους μωρόπιστους ανθρώπους.
Ο πραγματικός άθεος δεν είναι καθόλου ο πρόστυχος άνδρας που, μαραμένος ύστερα από τόσα ανεξίτηλα χρόνια ιερατικής απατεωνιάς και αγυρτείας, αλλάζει ρούχα και άποψη, όταν το αχρείο επάγγελμά του παύει να είναι επικερδές και προσέρχεται αναιδώς να συμπαραταχθεί με τους συνετούς που πριν καταδίωκε.
Ο πραγματικός άθεος δεν είναι καθόλου αυτό το ενεργούμενο που προχωρεί συντρίβοντας στα σταυροδρόμια όσα σημεία της θρησκείας συναντά και κηρύσσει τη λατρεία της λογικής στον όχλο, που διαθέτει μόνο ένστικτο. Ο πραγματικός άθεος δεν ανήκει καθόλου στους κοσμικούς ή στους καθώς πρέπει άνδρες, που με ύφος απαξιώνουν τη χρήση της σκέψης και ζουν λίγο-πολύ σαν το άλογο που ιππεύουν ή τη γυναίκα που συντηρούν.
Ο πραγματικός άθεος δεν είναι καθόλου καθισμένος στις πολυθρόνες αυτών των επιστημονικών συλλόγων, που τα μέλη τους ψεύδονται ασυστόλως στη συνείδησή τους και συγκατατίθενται στη συγκάλυψη της σκέψης τους, στην καθυστέρηση της πανηγυρικής πορείας της φιλοσοφίας, προφυλάσσοντας τους εαυτούς τους χάριν αθλίων προσωπικών συμφερόντων ή χάριν ελεεινών πολιτικών σκοπών.
Ο πραγματικός άθεος δεν είναι αυτός ο επηρμένος ημιμαθής, που θα ήθελε να είναι ο μοναδικός άθεος στον κόσμο· και θα έπαυε να είναι, εάν τυχόν η πλειονότητα ακολουθούσε την αθεΐα. Τη μανία του να διακρίνεται ως μοναδικός την αντικαθιστά η φιλοσοφία. Η αρετή είναι ο θεός του. Εάν μπορούσε, θα κρατούσε τη συνειδητοποίηση μόνο για τον εαυτό του· κατά την άποψή του, οι υπόλοιποι άνθρωποι ουδέποτε θα φανούν αντάξιοί του.
Ο πραγματικός άθεος δεν είναι ούτε αυτός ο δειλός και άνευρος φιλοσοφιστής, που κοκκινίζει από ντροπή για την άποψή του, όπως για μια κακή σκέψη· ούτε ο άνανδρος φίλος της αλήθειας, θα την εκθέσει αντί να εκτεθεί. Συχνάζει στους ναούς, ώστε να αποτινάξει την υποψία για ασέβεια· εγωκεντρικός, προσεκτικός μέχρι μανίας, θεωρεί πάντοτε πρόωρη τη ριζική εξάλειψη των προλήψεων· δεν φοβάται τον θεό, αλλά φοβάται τους ανθρώπους. Ας σκοτώνονται οι άλλοι στους θρησκευτικούς και τους πολιτικούς πολέμους, αρκεί σ' αυτόν να ζει ασφαλής και γαλήνιος!
|
Ο πραγματικός άθεος δεν είναι ούτε αυτός ο συστηματικός φυσικός επιστήμων που αρνείται τον θεό, προκειμένου, απλώς και μόνο, να 'χει τη δόξα ότι κατασκεύασε τον κόσμο, κατά βούληση, χωρίς άλλη συνδρομή παρά μόνο από τη φαντασία του.
Ο πραγματικός άθεος δεν είναι αυτός που λέει: «Όχι, δεν επιθυμώ έναν θεό», αλλά αυτός που λέει: «Μπορώ να είμαι συνετός χωρίς κάποιο θεό».
Ο πραγματικός άθεος δεν συλλογίζεται με υπερβολικές σοφιστείες κατά της θεϊκής ύπαρξης.
Ο πραγματικός άθεος είναι ένας σεμνός και ήσυχος φιλόσοφος, που δεν του αρέσει καθόλου να προκαλεί θόρυβο, δεν προβάλλει τις αρχές του με εφηβική επιδειξιομανία, εφόσον η αθεΐα είναι το φυσικότερο και απλούστερο πράγμα στον κοσμο.
Χωρίς να ερίζει υπέρ ή κατά της θείας ύπαρξης, ο άθεος βαδίζει την ευθεία οδό του και πράττει χάριν τον εαυτού του ό,τι όλοι οι υπόλοιποι πράττουν χάριν του θεού· ασκεί την αρετή όχι για να γίνει αρεστός στη θεότητα, αλλά για να είναι συνεπής προς τον ίδιο τον εαυτό του.
Υπερβολικά υπερήφανος, ώστε να υπακούσει σε κάποιον, ακόμη και σε θεό, ο άθεος δέχεται διαταγές μόνο από τη συνείδησή του.
| Ο άθεος έχει έναν θησαυρό να διαφυλάξει, την τιμή του. Γι' αυτό ένας άνθρωπος με αυτοσεβασμό γνωρίζει τι οφείλει να υπερασπιστεί και τι να τολμήσει, και, επ' αυτού, θα ντρεπόταν να ζητήσει τη συμβουλή κάποιου ή να μιμηθεί ένα πρότυπο. Ο άθεος είναι ένας έντιμος άνθρωπος. Θα ντρεπόταν να οφείλει στο θεό ένα έργο καλό, που μπορεί ο ίδιος να το παραγάγει από τον ίδιο τον εαυτό του και εν ονόματι του εαυτού του. Δεν του αρέσει να τον ωθούν προς το καλό ή να τον αποτρέπουν από το κακό. Επιζητεί το πρώτο και αποφεύγει το δεύτερο, με τη δική του βούληση· και μπορεί κάποιος να βασιστεί επάνω του. |  |
Πόσες ωραίες πράξεις αποδόθηκαν στο θεό, παρά το γεγονός ότι είχαν ως μοναδική πηγή τους την καρδιά του λαμπρού ανθρώπου που τις πραγματοποίησε!
Η απόλυτη ανιδιοτέλεια είναι το έρεισμα όλων των ορισμών του άθεου. Γνωρίζει ότι έχει δικαιώματα και υποχρεώσεις: ασκεί τα μεν, χωρίς υπεροψία. Επιτελεί τα δε, χωρίς καταναγκασμούς. Η τάξη και η δικαιοσύνη είναι οι θεότητές του· τους προσφέρει μόνο ελεύθερες θυσίες: μόνον ο σοφός δικαιούται να είναι άθεος.