Στις αρχές του 20^ού αιώνα, στο αποκορύφωμα της Προοδευτικής Εποχής, ένας μικρός κύκλος μελετητών κι εκπαιδευτικών ξεκίνησε μια ενθουσιώδη αλλά αποτυχημένη προσπάθεια μεταρρύθμισης της αμερικάνικης ορθογραφίας.

Το κίνημα απλοποιημένης ορθογραφίας υποδήλωνε το πάθος της εποχής για «αποδοτικότητα»: Αντικαθιστώντας λέξεις όπως το through με το thru, οι υπέρμαχοι της απλούστευσης είπαν, ότι οι πολίτες θα εξοικονομούσαν χρόνο και χρήμα.

Ωστόσο, η ταχεία κατάρρευση της εκστρατείας επισήμανε επίσης τα όρια της τρέλας της αποτελεσματικότητας στην Αμερική, ακόμη και κατά την υποτιθέμενη ακμή της. Αν και ορισμένοι επικριτές δέχθηκαν το επιχείρημα της αποδοτικότητας, τάχθηκαν κατά της απλοποιημένης ορθογραφίας αμφισβητώντας τη χρησιμότητα και την πρακτικότητά της. Άλλοι κατάγγειλαν την ίδια την αποδοτικότητα.

Ακόμα κι αν η απλοποίηση έκανε την ορθογραφία πιο αποτελεσματική, είπαν, οι αμερικάνοι θα έπρεπε να διατηρήσουν τις παλιότερες μορφές τους στο όνομα υψηλότερων αξιών: ομορφιάς, συνήθειας και παράδοσης.


Ο μεταρρυθμιστής πρόεδρος

Washington, 1906. Στο Λευκό Οίκο κατοικεί ο 26^ος πρόεδρος των ΗΠΑ, Theodore Roosevelt.

Ο Roosevelt είχε σπουδάσει στο Harvard University, ενώ παράλληλα καταπιανόταν με την ιστορία, τη φυσική κ.α.. Προτού γίνει πρόεδρος είχε συγκροτήσει σώμα εθελοντών πολεμώντας ο ίδιος στις περισσότερες μάχες του ισπανοαμερικανικού πολέμου. Επέδειξε ηρωισμό κι ανακηρύχθηκε εθνικός ήρωας.

Ήταν ένας ιδιαίτερα αξιοσέβαστος πρόεδρος για το ευρύ κοινό, μεταρρυθμιστής, που φαινόταν να ενδιαφέρεται για τον αδύναμο:

• Κατά την εποχή του οι Η.Π.Α. εξασφάλισαν τη Χαβάη και τη Διώρυγα του Παναμά.

• Η προεδρία του σημαδεύτηκε από την κατακόρυφη αύξηση των στρατιωτικών δαπανών, οι οποίες κατέστησαν τις Η.Π.Α. στρατιωτική υπερδύναμη.

• Στον τομέα της εσωτερικής πολιτικής επέλυσε πολλά πολιτικά ζητήματα.

• Ήρθε σε σύγκρουση με τα μεγάλα κεφάλαια προσπαθώντας να περιορίσει τη δύναμη των μεγάλων επιχειρήσεων. Επιτέθηκε στους πλούσιους βιομήχανους συνθλίβοντας τα εταιρικά μονοπώλια.

• Ίδρυσε την Αμερικανική Δασική Υπηρεσία προστατεύοντας τεράστιες εκτάσεις γης.

• Κέρδισε το Νόμπελ Ειρήνης για τη συμβολή του στη λήξη του ρωσο-ιαπωνικού πολέμου.


Επιχείρηση απλοποίησης της γραφής

Κατά τη διάρκεια της προεδρίας του, ο Roosevelt αντιμετώπισε κι επιχείρησε να επιλύσει ένα ακόμη ζήτημα, που τον ενοχλούσε περισσότερο απ΄ όλα: Την ορθογραφία!

Είχε συγγράψει περισσότερα από 35 βιβλία στη ζωή του. Ήταν ένας λόγιος άνθρωπος, αλλά δεν ήταν πολύ καλός στην ορθογραφία. Ακόμα και η πρώτη κυρία, η Edith, παρατήρησε το ψεγάδι του συζύγου της και τον πείραζε για την ανορθογραφία του.

Πεποίθηση του Roosevelt ήταν, ότι η αγγλική γλώσσα είναι αχρείαστα πολύπλοκη. Ένιωσε, πως ήρθε η ώρα να τη διορθώσει κι είχε σκεφτεί πώς θα το έκανε. Θα απλούστευε την ορθογραφία των δύσκολων λέξεων. Για παράδειγμα, τη λέξη although θα την άλλαζε σε altho.

Ο Roosevelt δεν ήταν ο μόνος πού απεχθανόταν την πολύπλοκη γλωσσολογία. Αυθεντίες, όπως ο μεγιστάνας του χάλυβα Andrew Carnegie, ο συγγραφέας Mark Twain κ.ά., ενστερνίζονταν την επιθυμία του προέδρου για μια πιο απλή γλώσσα. Μαζί ίδρυσαν το Συμβούλιο Απλουστευμένης Ορθογραφίας (Simplified Spelling Board) δημιουργώντας μια λίστα τριακοσίων λέξεων με πιο εύκολη ορθογραφία.

Στόχευσαν συγκεκριμένες λέξεις ή συγκεκριμένες κατηγορίες λέξεων. Για παράδειγμα, ήθελαν να απλουστεύσουν τις καταλήξεις. Η λέξη kissed θα γραφόταν πλέον kist, η λέξη fixed θα γραφόταν fixt. Άλλη απλούστευση ήταν να μην γράφονται τα γράμματα που δεν προφέρονται, πχ το catalogue να γράφεται catalog κ.ά..

Ο Roosevelt υλοποίησε το σχέδιό του εκδίδοντας εκτελεστικό διάταγμα, με το οποίο διέταζε, πως όλα τα έγγραφα του Λευκού Οίκου θα έπρεπε να χρησιμοποιούν αυτές τις τριακόσιες καινούργιες μορφές. Έλπιζε, πως με το διάταγμα αυτό, θα απλοποιούνταν η ορθογραφία σε όλα τα επίπεδα της χώρας, από τις εφημερίδες έως την προσωπική αλληλογραφία και τα σχολικά βιβλία.


Πολλές οι αντιδράσεις

Αλλά η απόπειρά του να απλοποιήσει τη γλώσσα επέφερε πολλές αντιδράσεις. Σύμφωνα με τους New York Times, έγινε «περίγελος των λονδρέζων λογίων». Μια άλλη εφημερίδα τον αποκάλεσε ανόητο, αλλοπρόσαλλο, ξεροκέφαλο και αυταρχικό.

Εν τέλει, το Κογκρέσο αποδοκίμασε δημόσια το προεδρικό διάταγμα. Αποφάνθηκε ότι η ορθογραφία δεν είναι αρμοδιότητα του προέδρου.


Οι γλώσσες εξελίσσονται, αλλάζουν

Η γλώσσα αλλάζει μαζί με την κοινωνία που τη χρησιμοποιεί. Με την πάροδο του χρόνου η προφορική και η γραπτή μορφή μιας γλώσσας συχνά απομακρύνονται η μία από την άλλη, ώσπου κάποια στιγμή η ιστορική ορθογραφία μιας γλώσσας δεν ανταποκρίνεται πλέον στη σύγχρονη προφορά της.

Έτσι κι η σύγχρονη ελληνική γραφή είναι φορτωμένη με φθογγόσημα (η, ι, υ, οι...) και ως πριν από μερικές δεκαετίες με τα σύμβολα των τόνων, αλλά χωρίς αντιστοιχία στη σύγχρονη προφορική γλώσσα.

Αυτό που είναι ολοφάνερο σʼ αυτόν, που κατέχει ή προσπαθεί να μάθει ελληνικά, είναι, ότι άλλα γράφουμε και άλλα προφέρουμε. Γράφουμε παιδί, όμως δεν προφέρουμε παϊδί, αλλά πεδί. Γράφουμε και, και προφέρουμε κε, γράφουμε οίκος και προφέρουμε ίκος, γράφουμε ειρήνη και προφέρουμε ιρίνι. Γράφουμε ίδιος, ήλιος, ύφος, είμαι, οίστρος, υιοθεσία, αλλά η αρχή των λέξεων αυτών, παρά τα διαφορετικά γράμματα, προφέρεται με τον ίδιο τρόπο: ι.

Αυτό συμβαίνει, γιατί εξακολουθούμε να χρησιμοποιούμε ένα τρόπο γραφής, που είναι ιστορικός, δηλαδή καταγράφει μια παλιότερη προφορά. Στα αρχαία ελληνικά τα γράμματα (ή οι συνδυασμοί γραμμάτων) ι, η, υ, ει, οι, υι αντιστοιχούσαν σε διαφορετικές προφορές, σε διαφορετικούς φθόγγους. Σήμερα όμως, τα ι, η, υ, ει, οι, υι δηλώνουν τον ίδιο φθόγγο, το ι. Η προφορά είναι διαφορετική, αλλά εξακολουθούμε να γράφουμε σαν να μην είναι. Έτσι, άλλα γράφουμε και άλλα προφέρουμε.


Συμβαίνει σε όλες τις γλώσσες

Αυτό δεν συμβαίνει μόνο στα ελληνικά, αλλά και σε πολλές άλλες γλώσσες.

Ενώ, όταν πρωτοεφευρέθηκε το αλφάβητο, κάθε σύμβολο αντιστοιχούσε και σε κάποιο φθόγγο, σήμερα δεν συμβαίνει αυτό. Κάθε γλώσσα αλλάζει, εξελίσσεται, δεν αλλάζει όμως η γραφή.


Φόβοι για απώλεια της εθνικής ταυτότητας

Οι λαοί, αφού τα τελευταία διακόσια χρόνια με τη δημιουργία των εθνών-κρατών και την υποχρεωτική παιδεία−πλύση εγκεφάλου εντάχθηκαν σε κάποιο εθνικό σύνολο, έχουν ταμπουρωθεί σήμερα πίσω από τη γραφή και νομίζουν, ότι άμα αλλάξει, θα χάσουν την εθνική τους ταυτότητα. Προτίμησαν την παράδοση, όπως είδαμε πιο πάνω οι αμερικάνοι, παρά τη σωστή απλοποίηση της γραφής που πρότεινε ο Roosevelt.

Η παράδοση είναι μια από τις μεγαλύτερες μορφές φασισμού. Αναγκάζεις ένα νέο μέλος της κοινωνίας να ακολουθήσει κάτι που έκαναν κάποιοι παλιότεροι, ανεξάρτητα αν αυτό του ταιριάζει ή όχι. Υποχρεώνεις, για παράδειγμα, ένα νέο στην Ελλάδα, να βάλει τσαρούχια, να ακούει και να χορεύει τσάμικα, ενώ εκείνου δεν του αρέσουν και τον εμποδίζεις να εξελιχθεί σε κάτι που του πάει καλύτερα. Να αφήσει για παράδειγμα τα κλαρίνα και να γίνει ένας μουσικός jazz. Γιατί να τον πιέζεις να διατηρήσει την παράδοση; Τι θα χάσει αν αδιαφορήσει για την παράδοση; Μόνο τις εθνικοθρησκευτικές φαντασιώσεις της Ρωμιοσύνης!

Η εθνική ταυτότητα μιας κοινότητας δεν εξαντλείται στην ορθογραφική μεταρρύθμιση ούτε κρέμεται από την ιστορική ορθογραφία. Δεν χάνουμε από τον «εθνισμό μας», όταν μαθαίνουμε, όπως κάνουμε τώρα, μουσική από νότες που γράφονται σε ένα διεθνές μουσικό αλφάβητο ή όταν λογαριάζουμε στο διεθνές σήμερα σύστημα γραφής των αριθμών ή όταν ντυνόμαστε ευρωπαϊκά.

Ο Κεμάλ Ατατούρκ, ανάμεσα στις πολλές μεταρρυθμίσεις, που επέβαλε στην Τουρκία, ήταν και που αντικατέστησε το αραβικό αλφάβητο με το λατινικό. Αυτό βέβαια, δεν έπληξε καθόλου τον τούρκικο εθνικισμό. Αντίθετα, όταν προ ετών άρχισαν οι συζητήσεις για τυχόν ένταξη της γείτονος στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η χρήση του λατινικού αλφάβητου από την Τουρκία αποτέλεσε διαπραγματευτικό ατού για τους τούρκους διπλωμάτες, οι οποίοι δεν παρέλειπαν να προβάλλουν την Ελλάδα ως αντιπαράδειγμα χώρας της Ευρώπης, που δημιουργεί δυσχέρειες με χρήση άλλου αλφάβητου.

Ακόμα κι αν αντικατασταθεί το αλφάβητό μας με κάποιο άλλο (greeklish), δεν πρόκειται να αλλοιωθεί η εθνική συνείδηση των ρωμιών, όπως φοβούνται και προπαγανδίζουν οι εθνικιστές. Εφʼ όσον εξακολουθεί να υφίσταται το υποχρεωτικό κρατικό σχολείο, θα εξακολουθήσει με την πλύση εγκεφάλου των νέων να τους διαμορφώνει την εθνική τους συνείδηση. Στην Ελλάδα αυτό έχει κατοχυρωθεί και συνταγματικά.

Στα σχολεία της Ρωμιοσύνης έπεισαν τον κάθε βλάχο, αρβανίτη κ.λπ., ότι είναι απόγονος των αρχαίων ελλήνων. Του άλλαξαν και τη γλώσσα διδάσκοντάς του κάτι, που το ονόμασαν ελληνικά (τα ρωμέικα), του άλλαξαν χιλιάδες τωπονυμίων κι έτσι αυτός πείστηκε, ότι είναι στ' αλήθεια φυλετικός απόγονός τους. Το ίδιο έγινε και στους πληθυσμούς της Αλβανίας, που πίστεψαν, ότι είναι απόγονοι των ιλλυριών, της Βόρειας Μακεδονίας, που βαφτίστηκαν απόγονοι των αρχαίων μακεδόνων, της Ρουμανίας των δακών κ.λπ..

Πόσο πιο απλά θα ήταν τα πράγματα στα Βαλκάνια, αν στα σχολεία των εθνών-κρατών δεν διδάσκονταν όλες αυτές οι φαντασιώσεις περί καταγωγής με διαχρονικές ─υποτίθεται─ γλώσσες και γραφές κ.λπ. και διδασκόταν μια ενιαία γραφή τύπου greeklish και μια ενιαία γλώσσα ως κύρια (π.χ. τα αγγλικά). Από πόσα πάθη και μίσος θα είχαμε γλιτώσει, από πόσους πολέμους, εκτοπίσεις και προσφυγιές.


Ανάκληση του διατάγματος

Υπάρχει όμως και συνέχεια. Το σκάνδαλο απείλησε να καταστρέψει την προεδρία του Roosevelt και να κηλιδώσει την υστεροφημία του. Το διάταγμα για την απλοποίηση της ορθογραφίας ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων. Ο πρόεδρος δεν είχε άλλη επιλογή. Φοβήθηκε πως ίσως έχανε την ευρεία αποδοχή του κόσμου. Τελικά, ανακάλεσε το διάταγμα για την απλουστευμένη ορθογραφία δηλώνοντας, πως δεν υπάρχει λόγος να ξοδεύει ενέργεια σε μια χαμένη μάχη.


Τελικά, ο Roosevelt νίκησε

Οι κόποι του Roosevelt όμως, δεν ήταν εντελώς μάταιοι. Με τα χρόνια, αρκετές από τις προτάσεις του βρήκαν το δρόμο τους στα σύγχρονα αγγλικά των ΗΠΑ. Για παράδειγμα, σήμερα γράφεται labor αντί labour ή color αντί colour, χωρίς u, το draught γράφεται draft κ.λπ..

Χάρη στα μηνύματα και στα κοινωνικά δίκτυα, πολλοί πιστεύουν πως τελικά ο Roosevelt νίκησε. Σήμερα οι νέοι σε όλες τις χώρες επικοινωνούν μεταξύ τους με τα κινητά τηλέφωνα και στα social media με απλές μορφές γραπτού λόγου (στην Ελλάδα στα greeklish), χωρίς ανούσιες παραδοσιακές ορθογραφίες.

Η προσπάθειά του μεταρρυθμιστή προέδρου πριν από εκατό χρόνια είναι πλέον πιο επίκαιρη από ποτέ. Με το πέρασμα του χρόνου αποδείχθηκε ότι το εκτελεστικό διάταγμα αποτελεί την εξέλιξη της γλώσσας. Ο Roosevelt ήθελε να επιταχύνει αυτή την εξέλιξη.