Στο Κέντρο Ιστορίας της Ψυχολογίας στην πόλη Άκρον του Οχάιο, υπάρχει κάτι που καταδεικνύει μία πολύ σκοτεινή όψη μας. Είναι ένα κουτί με μήκος ένα μέτρο περίπου, χρώματος ασημί, το οποίο δεν ζυγίζει παραπάνω από πέντε κιλά. Δεν είναι εντυπωσιακό όταν το κοιτάς. Αυτό το αντικείμενο όμως, αντιπροσωπεύει μία συγκλονιστική αλήθεια. Μας λέει πολλά για την ανθρώπινη ψυχοσύνθεση και μας κάνει να σκεφτόμαστε πώς θα φερόμασταν σε κάτι αντίστοιχο.
Τι σχεδιάστηκε να κάνει αυτό το κουτί; Και τι αποκαλύπτει για την ανθρώπινη ικανότητα για κακό;
1961. Νιου Χέβεν, Κονέκτικατ. Μια αγγελία σε κάποια εφημερίδα εξάπτει την περιέργεια του Τζόζεφ Ντίμοου. Το Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Yale ψάχνει εθελοντές για πείραμα για τη μνήμη και τη μάθηση. Οι συμμετέχοντες θα πάρουν τέσσερα δολάρια για μία ώρα από τον χρόνο τους και ο Ντίμοου αρπάζει την ευκαιρία.
Όταν έφτασε στο Yale, συνάντησε κάποιον κ. Ουίλιαμς, ο οποίος του εξήγησε ότι θα έκανε ένα τεστ κι ότι ένας άλλος εθελοντής θα βρισκόταν σε ένα διπλανό δωμάτιο. Ο Ουίλιαμς τους ανέθεσε δύο ξεχωριστούς ρόλους. Ο Ντίμοου θα έκανε το δάσκαλο και ο άλλος άντρας τον μαθητή.
Ο κ. Ουίλιαμς εξήγησε στον Ντίμοου ότι θα έπρεπε να διαβάζει ζευγάρια λέξεων στο μαθητή. Αν ο μαθητής δεν θυμόταν ένα ζευγάρι, ο Ντίμοου θα έκανε κάτι μακάβριο: Θα του επέβαλε τιμωρία. Θα του έκανε ηλεκτροσόκ με τη γεννήτρια, που τώρα εκτίθεται στο Κέντρο Ιστορίας της Ψυχολογίας.
Τα κουμπιά αντιστοιχούν σε διάφορους βαθμούς τάσης. Ξεκινάει από το ελαφρύ σοκ, το μέτριο σοκ, το δυνατό σοκ και φτάνει ως το ΧΧΧ χωρίς λέξεις από κάτω.
Στο ξεκίνημα του πειράματος, ο μαθητής θυμόταν τις λέξεις σωστά. Σύντομα, όμως, έκανε το πρώτο του λάθος. Μετά το πρώτο λάθος, ο Ντίμοου πάτησε το κουμπί με τα 15 Volt. Η τιμωρία φάνηκε ήπια, αλλά αυτή ήταν μόνο η αρχή. Όποτε έκανε ένα λάθος ο μαθητής, ο Ντίμοου αύξανε την τιμωρία κατά 15 Volts, όπως του είχε ζητηθεί. Με κάθε λάθος απάντηση, ο Ντίμοου αύξανε την ένταση προκαλώντας οδυνηρό πόνο στον μαθητή.
Ο Ντίμoου άκουγε από το διπλανό δωμάτιο τον μαθητή να ουρλιάζει μετά από κάθε ηλεκτροσόκ. Άρχισε να φοβάται για την υγεία του. Μετά από ένα ιδιαίτερα δυνατό σοκ, ο μαθητής ούρλιαξε πολύ δυνατά από πόνο κι ο Ντίμοου είπε στον κ. Ουίλιαμς ότι δεν ήθελε να συνεχίσει το πείραμα, γιατί δεν μπορούσε να προκαλεί πόνο. Ωστόσο, εκείνος τον πίεσε. Του είπε: «Είναι απαραίτητο να συνεχίσεις». Παρά την επιμονή του Ουίλιαμς, ο Ντίμοου ήταν ανένδοτος. Φοβόταν ότι αν συνέχιζε, θα σκότωνε τον μαθητή. Ο Ντίμοου αποσύρθηκε, έχοντας σαστίσει από την οδυνηρή εμπειρία.
Η (ψευδο)γεννήτρια των ηλεκτροσόκ.
Μήπως αυτή σαδιστική έρευνα δεν ήταν αυτό που φαινόταν; Ποιος στ’ αλήθεια ήταν ο σκοπός αυτού του σαδιστικού πειράματος;
Το 1963, ένα άρθρο στο περιοδικό Ubnormal and Social Psychology αποκάλυπτε την αληθινή φύση των πειραμάτων:
Μαζί με τον Ντίμοου συμμετείχαν άλλοι 39 εθελοντές, 20-50 ετών. Κάποια από τα τεστ κινηματογραφήθηκαν. Αποκαλύφθηκε ότι το αφελές μέλος του πειράματος ήταν ο δάσκαλος. Ο μαθητής και ο επιστήμονας ήταν κι οι δύο ηθοποιοί. Ενώ ο Ντίμοου και οι άλλοι πίστευαν ότι έκαναν δυνητικά θανατηφόρα σοκ, η αλήθεια ήταν διαφορετική. Η γεννήτρια των ηλεκτροσόκ ήταν ψεύτικη, δεν λειτουργούσε.
Ποιος ήταν πίσω από αυτό το πείραμα και ποιος ήταν ο σκοπός του;
Ο εγκέφαλος των πειραμάτων ήταν ο ψυχολόγος Στάνλεϊ Μίλγκραμ. Φαίνεται ότι έμπνευση για τη μελέτη αποτέλεσε η δίκη ενός τέρατος. Ο Αδόλφος Άιχμαν δικαζόταν για εγκλήματα πολέμου. Ο Άιχμαν ήταν αντισυνταγματάρχης του Χίτλερ κι αντιμετώπιζε κατηγορίες ως οργανωτής του Ολοκαυτώματος. Η υπεράσπιση του ήταν, πως δεν ήταν υπεύθυνος για τα εγκλήματά του. Υψηλόβαθμοι αξιωματικοί τον είχαν διατάξει να τα διαπράξει. Τα διέπραξε υπό τη δική τους εξουσία.
Η υπεράσπιση του Άιχμαν είχε κάνει εντύπωση στον καθηγητή Μίλγκραμ, ο οποίος θέλησε να ερευνήσει έως πού μπορούν να φτάσουν συνηθισμένοι άνθρωποι, όταν τους πιέζει η εξουσία.
Τα αποτελέσματα του ήταν συγκλονιστικά. Ενώ ο Ντίμοου εγκατέλειψε το πείραμα, οι περισσότεροι υπάκουσαν και προκάλεσαν αυτό που πίστευαν πως ήταν ο μέγιστος βαθμός πόνου. Το 65% των συμμετεχόντων ήταν πρόθυμοι να φτάσουν ως το τέλος, ως το επίπεδο των ΧΧΧ.
Η εργασία του Μίλγκραμ έγινε μελέτη ορόσημο στην Ψυχολογία. Εγείρει όμως και σοβαρά ηθικά ζητήματα. Πολλοί ισχυρίστηκαν ότι οι συμμετέχοντες ήταν υπό αδικαιολόγητη ψυχολογική αναστάτωση για χάρη της Επιστήμης.
Το 1974, το Κογκρέσο εισήγαγε κανόνες για να διασφαλίσει τους συμμετέχοντες σε κλινικές έρευνες.
Παρά τη διαμάχη, το Πείραμα του Μίλγκραμ είχε μεγάλο αντίκτυπο στον τρόπο που σκεφτόμαστε για την ανθρώπινη συμπεριφορά.
Σήμερα, το κουτί στο Κέντρο Ιστορίας της Ψυχολογίας υπενθυμίζει την πρωτοποριακή αυτή μελέτη, που σόκαρε τον κόσμο.
Η Μαρία Πετράκη είναι Γεωγράφος. Ζει και εργάζεται στην Αθήνα.
