Μια μοναδική ανακάλυψη απολιθωμάτων, που βρέθηκαν σε μια βαθιά και δυσπρόσιτη νοτιοαφρικάνικη σπηλιά, μας προσφέρει ενδείξεις για την ανθρώπινη εξέλιξη.

Οι περισσότερες έως τώρα ανακαλύψεις απολιθωμάτων ανθρωποειδών αποτελούνταν από μια χούφτα οστά. Σε αυτή τη σπηλιά όμως, η επιστημονική ομάδα αποκάλυψε μια πρωτοφανή μέχρι τώρα ποσότητα, σχεδόν 2.000 οστών, που μας παρέχουν τη δυνατότητα να ξαναγράψουμε την ιστορία μας. Μπορούν να μας βοηθήσουν να συμπληρώσουμε ένα κρίσιμο κενό, ώστε να καταλάβουμε πώς ο Homo, το πρώτο μέλος της ανθρώπινης οικογένειας, προέκυψε από προγόνους μας, όπως τον περίφημο Αυστραλοπίθηκο, τη Λούσι.

Αλλά πώς κατέληξαν χιλιάδες κόκαλα στην απομακρυσμένη αυτή σπηλιά; Οι εμπειρογνώμονες εξετάζουν πιθανότητες, που προκαλούν το μυαλό. Ενδεχόμενα, το συγγενικό μας αυτό είδος να έθαβε τους νεκρούς του.

Θα περιγράψουμε την ανακάλυψη των θεαματικών και αινιγματικών ευρημάτων και θα εξετάσουμε τη συνεισφορά τους στο έπος αυτού, που μας έκανε ανθρώπους.

Τι μας έκανε όμως ανθρώπους; Από πού προερχόμαστε;

Από τότε που ο Δαρβίνος πρότεινε την ιδέα ότι εξελιχθήκαμε από πιθήκους, οι επιστήμονες αναρωτιούνται για τα πλάσματα που άφησαν τον κόσμο των πιθήκων και πέρασαν στο δικό μας.

Τα τελευταία πενήντα χρόνια ευρήματα απολιθωμάτων συμπλήρωσαν λίγα κενά στην ιστορία της εξέλιξης. Τα οστά των προγόνων μας όμως είναι λίγα και διάσπαρτα στο χρόνο. Ρίχνουμε κλεφτές ματιές στην αργή αλλαγή μας μέσα σε εκατομμύρια έτη από πιθήκους σε ανθρώπους.

Με τα οστά που βρέθηκαν στη Νότια Αφρική όμως, ίσως μπορέσουμε να ξεκαθαρίσουμε το παρελθόν μας. Κάποια ιστορία θα πουν για το πώς γίναμε άνθρωποι.

Ένα νέο φως λάμπει στην αυγή της ανθρωπότητας.

Οι πεδιάδες στα βορειοδυτικά του Γιοχάνεσμπουργκ έχουν ονομαστεί Λίκνο της Ανθρωπότητας. Στις δεκαετίες του 1930 και 1940 τα ευρήματα απολιθωμάτων εδώ μας πρόσφεραν μια πρώτη ματιά στους πρώιμους προγόνους μας. Έπειτα, επί δεκαετίες, οι ανακαλύψεις έμοιαζαν να στερεύουν.

Τώρα όμως, από τα βαθιά σπήλαια στο Λίκνο έρχονται νέες ανακαλύψεις, που ίσως θα αναδιαμορφώσουν την αντίληψή μας για το απώτερο παρελθόν. Τα οστά θα φωτίσουν μια περίοδο εκατομμυρίων ετών στην εξέλιξή μας, η οποία συνιστά μυστήριο. Υπάρχει κενό στο αρχείο απολιθωμάτων. Έχουμε μόνο λίγα θραύσματα.

Το αρχείο απολιθωμάτων υποδεικνύει ότι μέσα στο κενό αυτό βρίσκεται η αυγή της ανθρωπότητας, η γένεση του γένους Homo. Το λιγότερο κατανοητό, αλλά πιο σημαντικό επεισόδιο στην εξέλιξή μας. Πριν από αυτό, υπήρχε ο κόσμος του Αυστραλοπιθήκου. Ένα πιθηκόμορφο πλάσμα με μικροσκοπικό εγκέφαλο. Η Λούσι είναι το μοντέλο των Αυστραλοπιθήκων. Περπατούσε όρθια, αλλά ανήκε στον κόσμο των πιθήκων.

Αν έβλεπα έναν Αυστραλοπίθηκο στην άλλη άκρη του γηπέδου, μάλλον θα τηλεφωνούσα σε ζωολογικό κήπο. Θα έλεγα ότι το έσκασε ένας πίθηκος.

Viktor Deak, παλαιοντολόγος.

Ο Αυστραλοπίθηκος ήταν κάτι σαν δίποδος πίθηκος. Αν γυρνούσατε πίσω στο χρόνο και ήσασταν στη σαβάνα, θα βλέπατε ζώα να περπατούν όπως εμείς. Θα ήταν όμως μικρότερα σε μέγεθος. Ο εγκέφαλός τους δεν ήταν μεγάλος, θα είχαν μικρά κεφάλια. Τα σαγόνια και τα δόντια τους όμως ήταν πολύ μεγάλα.

Το αρχείο απολιθωμάτων δείχνει κάτι. Δύο με τρία εκατομμύρια χρόνια πριν, οι πιθηκόμορφοι Αυστραλοπίθηκοι εξελίχθηκαν στο πρώτο, αναγνωρίσιμο, ανθρώπινο είδος, τον Homo Erectus. Έχουν μεγάλο εγκέφαλο, μικρό πρόσωπο, προσαρμογές για χρήσεις εργαλείων.

Αν έβλεπα έναν Homo erectus στην άλλη άκρη του γηπέδου, μάλλον θα καλούσα την Αστυνομία. Θα έλεγα ότι υπάρχει ένας άγριος άνθρωπος εδώ. Θα τους έλεγα να φέρουν ρούχα.

Viktor Deak, παλαιοντολόγος.

Υπάρχει ένα μεγάλο μυστήριο στην Παλαιοανθρωπολογία. Πρέπει να καταλάβει πώς, πότε, πού έγινε η μετάβαση από Αυστραλοπίθηκο σε Homo. Επί χρόνια, το μόνο είδος Homo που συμπλήρωνε το κενό, ήταν ένα πλάσμα που λεγόταν Homo habilis. Έχουν βρεθεί όμως λίγα πράγματα. Έτσι, η καταγωγή του γένους Homo παραμένει αινιγματική.

Το 2013, ο παλαιoανθρωπολόγος Lee Berger του πανεπιστημίου του Witwatersrand, εξερευνούσε το νοτιοαφρικανικό Λίκνο της Ανθρωπότητας, από την αρχή της δεκαετίας του 1990. Μετά από πολλά χρόνια έρευνας, είχε βρει μόνο ελάχιστα μεμονωμένα απολιθώματα, το οποίο δεν είναι καθόλου ασυνήθιστο βέβαια, στον τομέα της Παλαιοανθρωπολογίας. Τα πρώιμα ανθρώπινα απολιθώματα είναι τα πιο σπάνια και δυσεύρετα. Οι παλαιοανθρωπολόγοι είναι σε έναν τομέα, που έχει περισσότερους επιστήμονες, παρά αντικείμενα προς μελέτη.

Τότε, σε ένα εκπληκτικό σπήλαιο της περιοχής που λέγεται Ανατέλλον Άστρο, με στενά περάσματα, φοβερή αναρρίχηση και πανέμορφους σχηματισμούς, ανακάλυψε ότι το πάτωμά του ήταν γεμάτο με μικρά οστά Ανθρωπίνων. Ανθρωπίνοι ονομάζονται όλα τα πλάσματα στην ανθρώπινη εξέλιξη. Εκεί ανήκουν οι Αυστραλοπίθηκοι, οι Homo erectus και εμείς.

Μετά το πρώτο σοκ, άρχισε να σκέφτεται τι είδους Ανθρωπίνοι θα μπορούσαν να ήταν. Στην αρχή νόμιζε ότι επρόκειτο για ένα άτομο. Πιθανόν έναν Αυστραλοπίθηκο, που ήρθε στο προσκήνιο πριν από τέσσερα εκατομμύρια χρόνια.

Όταν όμως άρχισαν να εξετάζουν τα ευρήματα καλύτερα στο εργαστήριο, κάθε σπουδαία ιδέα που μέχρι τότε είχαν, την πέταξαν στα σκουπίδια. Ξαφνικά, δεν ήξεραν τι έβλεπαν.

Ένα πολύ χαρακτηριστικό γνώρισμα στο πρόσωπο του Αυστροαλοπίθηκου είναι τα μεγάλα, πιθηκόμορφα σαγόνια και δόντια του. Καθώς ο Αυστραλοπίθηκος έκανε τη μετάβαση προς τον Homo, τα πρόσωπά τους μίκρυναν, όπως και τα σαγόνια με τα δόντια.

Όταν εξέτασε με προσοχή το σαγόνι, ο Lee Berger είδε ότι ήταν πολύ μικρό για να ανήκει σε Αυστραλοπίθηκο. Έμοιαζε αρκετά ανθρώπινο. Άραγε επρόκειτο για νέο δείγμα του Homo habilis ή για νέο μεταβατικό είδος μεταξύ Αυστραλοπίθηκων και πρώιμων Homo;

Αυτές ήταν οι ερωτήσεις στο μυαλό των επιστημόνων, καθώς μελετούσαν τα οστά από το Ανατέλλον Άστρο. Δεν ήταν ούτε Homo habilis ούτε και Αυστραλοπίθηκος. Όλοι βρίσκονταν σε πλήρη σύγχυση, δεν ήξεραν τι να σκεφτούν. Κατάλαβαν ότι οι προκαθορισμένες έννοιες έπρεπε να παραμεριστούν. Δεν γινόταν να σκέφτονται ότι ανήκε στη μία ή στην άλλη ομάδα. Έπρεπε να ξεκινήσουν από το μηδέν.

Σύντομα συνειδητοποίησαν ότι είχαν βρει κάτι πολύ ξεχωριστό. Κάθε φορά που ένας επιστήμονας αφαιρούσε ένα οστό, έβρισκαν άλλα οστά από κάτω του. Υπήρχαν παντού, ήταν διάσπαρτα σε όλο το χώρο. Όχι μόνο ο κύριος θάλαμος, αλλά και τα περάσματα προς τα εκεί ήταν γεμάτα με θραύσματα οστών. Αργότερα ανακάλυψαν και δεύτερο θάλαμο.

Καθώς τα απολιθώματα συσσωρεύονταν εντυπωσιακά, άρχισε να αποκαλύπτεται η εικόνα του πλάσματος στο Ανατέλλον Άστρο. Οστά μηρών και γοφών δείχνουν ένα δίπολο που περπατούσε όρθιο. Το βάδισμά του όμως ήταν πρωτόγονο. Παρατηρώντας ένα εκτεθειμένο κρανίο, είδαν ότι ήταν μικρό, όχι πολύ μεγαλύτερο από αυτό του χιμπατζή. Δόντια και σαγόνια όμως, έμοιαζαν πιο εξελιγμένα, πιο ανθρώπινα. Άρχισε να φαίνεται ότι βρήκαν νέο είδος από την αυγή της ανθρωπότητας. Από ποια πλευρά του διαχωρισμού Αυστραλοπιθήκου-Homo θα γείρει όμως;

Στο μεταξύ, κάτι ακόμη συγκλονιστικό γίνεται πιο προφανές. Δεν υπάρχουν άλλα ζώα στο σπήλαιο. Όλα τα απολιθώματα είναι από αυτό το είδος.

Όταν ανακαλύπτουν πρώιμους Ανθρωπίνους σε σπήλαια, πάντα βρίσκουν οστά από άλλα ζώα, που είτε μπήκαν εκεί και πέθαναν είτε τα έφεραν άλλοι θηρευτές. Αναμιγνύονται με αντιλόπες σε τεράστιο βαθμό. Ανάλογα με τις συνθήκες θα υπάρχουν σαρκοβόρα ή άλλα τρωκτικά. Όλα αυτά συσσωρεύονται όταν πεθαίνουν ζώα ή τα τρώνε και τα σέρνουν μέσα στα σπήλαια. Πέρα από τα οστά μιας μοναχικής κουκουβάγιας όμως, δεν υπάρχει ούτε ένα ζώο στο θάλαμο του Ανατέλλοντος Άστρου. Μόνο Ανθρωπίνοι. Ο θάλαμος δεν είναι προσβάσιμος, βρίσκεται βαθιά μέσα στο σπήλαιο. Δεν υπάρχει άλλη είσοδος πέρα από μια μακριά και στενή σχισμή.

Αρχίζει να διαφαίνεται, πως οι σοροί ίσως τοποθετήθηκαν εσκεμμένα εκεί. Να ήταν άραγε κάποιου είδους ταφή; Δεν υπήρξε ποτέ κάποια απόδειξη σαν κι αυτή, που να συνδέεται με τόσο πρωτόγονο πρόγονο. Μέχρι στιγμής, οι πρώιμες ενδείξεις ταφής είναι περίπου 100.000 ετών και αφορούν πολύ πιο προηγμένη μορφή πρώιμων ανθρώπων.

Η ομάδα δεν έχει χρονολογήσει ακόμα τα απολιθώματα στο Ανατέλλον Άστρο. Μοιάζει ανήκουστο όμως, ότι ένα τόσο πρωτόγονο πλάσμα θάβει τους νεκρούς του. Έτσι φαίνεται πάντως.

Το σχήμα και το μέγεθος των κρανίων στα υπερόφρυα τόξα είναι κρίσιμα. Θα δείξουν αν το πλάσμα στο Ανατέλλον Άστρο είναι Αυστραλοπίθηκος ή Homo, δηλαδή άνθρωπος. Μεγάλα υπερόφρυα τοξα με εσοχές από πίσω, παραπέμπουν σε Αυστραλοπίθηκο. Μικρότερα υπερόφρυα τόξα που υποδεικνύουν πιο στρογγυλό κρανίο, παραπέμπουν σε Homo.

Οι επιστήμονες ξέρουν ότι μόλις έξυσαν την επιφάνεια σε σχέση με ό,τι έχει να προσφέρει το Ανατέλλον Άστρο.

Δεν έχω ξαναδεί ούτε ονειρευτεί κάτι, που να έχει τον πλούτο τέτοιου τόπου. Δεν υπάρχουν μόνο εκατοντάδες οστά. Πρόκειται για χιλιάδες οστά. Είναι ξεκάθαρο. Αν φυσήξεις στο χώμα θα αποκαλυφθούν κι άλλα. Θα χρειαστεί πάρα πολύ καιρό.

Lee Berger, παλαιoανθρωπολόγος του πανεπιστημίου του Witwatersrand.

Τα απολιθώματα από το σπήλαιο μεταφέρθηκαν προσεκτικά στο πανεπιστήμιο του Witwatersrand, για περαιτέρω ανάλυση.

Το είδος ονομάστηκε Homo naledi, που σημαίνει αστέρι στην τοπική γλώσσα. Ο θάλαμος, απ’ όπου βγήκαν τα απολιθώματα και σίγουρα έχει κι άλλα να αποκαλύψει, ονομάστηκε Ντιναλέντι, δηλαδή θάλαμος των αστεριών.

Βλέπουμε πλάσματα που έχουν ανθρωπόμορφα πόδια, ανθρωπόμορφα χέρια και δόντια. Ο,τιδήποτε σχετίζεται άμεσα με το περιβάλλον είναι του γένους Homo. Ό,τι είναι κεντρικό όμως, όπως ο κορμός, η κατασκευή της σπονδυλικής στήλης και ο εγκέφαλος, όλα αυτά είναι πιο πρωτόγονα. H εξέλιξη μοιάζει να μας φτιάχνει από έξω προς τα μέσα.

John Hawks, πανεπιστήμιο του Wisconsin-Madison.

Ο Homo naledi είχε ύψος περίπου 1,50 μ. και ζύγιζε 40 ως 55 κιλά. Ο όγκος του εγκεφάλου του είναι περίπου ίδιος με αυτόν του Aυστραλοπιθήκου, ενώ άλλα χαρακτηριστικά του είναι παρόμοια με αυτά των πρώτων ανθρώπων.

To 2017, τα απολιθώματα χρονολογήθηκαν μεταξύ 236.000 και 335.000 ετών, πολύ αργότερα από την εποχή που είχαν ήδη εμφανισθεί Ανθρωπίνοι, οι οποίοι είχαν μεγαλύτερους εγκεφάλους κι έμοιαζαν περισσότερο με τους σύγχρονους ανθρώπους.

Η επιστημονική ομάδα θεωρεί ότι ο Homo naledi μάλλον δεν είναι απευθείας πρόγονος των σύγχρονων ανθρώπων, αλλά ένα παρακλάδι του γένους Homo. Ίσως έζησε και παράλληλα με τον Homo sapiens, τα αρχαιότερα απολιθώματα του οποίου έχουν ηλικία περίπου 200.000 ετών.

Αυτό είναι απρόσμενο, επειδή έως τώρα οι επιστήμονες πίστευαν ότι τόσο πρόσφατα στην Αφρική ζούσαν πια μόνο Homo sapiens κι ότι τα άλλα συγγενικά είδη είχαν πια εξαφανισθεί.

Ο Homo naledi είναι ένα παράξενο μωσαϊκό πιθήκου και ανθρώπου. Έχει μικρό εγκέφαλο και μικρό σώμα με μπράτσα σαν του χιμπατζή. Έχει όμως ανθρώπινα χέρια και δόντια, μικρά φρύδια και μακριά πόδια. Μάλλον περπατούσε μακρινές αποστάσεις.

Η απορία για το πώς μπήκαν στη σπηλιά γίνεται ακόμα πιο ενδιαφέρουσα.

Μοιάζει να μπήκαν εκεί μέσα, επειδή κάποιος τους έβαλε. Αν πούμε κάτι τέτοιο, πρέπει να καταλάβετε ότι είναι αμφιλεγόμενο. Προσεγγίζουμε πιο συντηρητικά το θέμα λοιπόν. Δείχνουμε ότι δεν υπάρχουν ενδείξεις θήρευσης. Δείχνουμε ότι δεν υπάρχουν θηρευτές που να συλλέγουν μόνο Ανθρωπίνους. Δείχνουμε ότι δεν έφτασαν όλοι μαζί εκεί. Δείχνουμε ότι δεν υπάρχει ροή πολλών υλικών μέσα στο θάλαμο. Εκεί το αφήνουμε επιστημονικά. Λέμε ότι η καλύτερη υπόθεσή μας είναι ότι τους έβαλαν εκεί.

John Hawks, πανεπιστήμιο του Wisconsin-Madison.

Αν αυτό αληθεύει, οι συνέπειες είναι πολύ πιο εκτεταμένες.

Αν οι Ανθρωπίνοι στο Ανατέλλον Άστρο έθαβαν τους νεκρούς τους, πρέπει να επισημάνουμε ότι είχαν μικρό εγκέφαλο. Αλλάζει την αντίληψή μας για τα γνωσιακά γνωρίσματα και τη νευρολογία που απαιτεί τέτοιου είδους συμπεριφορά. Αρχίζει να γίνεται πολύ ενδιαφέρον.

Steven Churchill, πανεπιστήμιο Duke.

Αυτό ταιριάζει με νέους τρόπους αντίληψης περί της μετάβασης από πίθηκο σε άνθρωπο. Πολλοί επιστήμονες πιστεύουν ότι βασικό στοιχείο της μετάβασης ήταν η ανάπτυξη ολοένα πιο ισχυρής συνεργασίας και κοινωνικών δεσμών. Αν ο θάλαμος στο Ανατέλλον Άστρο είναι όντως χώρος ταφής, αυτό ίσως να υποδεικνύει ότι εδώ στην αυγή της ανθρωπότητας οι περίπλοκοι κοινωνικοί δεσμοί είχαν αρχίσει να διαμορφώνονται. Η πιθανότητα θα προκαλέσει έντονη διαμάχη μεταξύ των επιστημόνων.

Η εξέλιξη είναι πολύπλοκη. Γίνονται πειράματα. Πολλοί πληθυσμοί δοκιμάζουν διαφορετικές προσαρμογές στον κόσμο. Η φύση είναι χαοτική και μπερδεμένη. Η φύση δεν σέβεται το διακαή πόθο μας να τακτοποιούμε τα απολιθώματα και να ταξινομούμε ξεκάθαρα τα όντα.

Τα απολιθώματα στο Ανατέλλον Άστρο συνιστούν ένα μωσαϊκό Αυστραλοπιθήκου και Homo. Φαίνεται να δείχνουν ότι στην αρχή της ανθρωπότητας υπήρχαν πολλαπλά εξελικτικά πειράματα με πιθήκους που είχαν μικρό σώμα και εγκέφαλο, αλλά βάδιζαν όρθιοι. Δεν πρόκειται για πλήρως διαμορφωμένα είδη. Γίνονταν πολλές επιμειξίες. Τα προσαρμοστικά χαρακτηριστικά αναπτύσσονταν σε διάφορες ομάδες. Συνενώνονταν μέσω επιμειξίας. Δεν μπορούμε να ορίσουμε ξεκάθαρες γραμμές μεταξύ αυτών των ομάδων και των Homo.

Ίσως η καλύτερη μεταφορά είναι ο πλεξιδοειδής ποταμός. Σε αυτό παραπέμπουν οι ανακαλύψεις τέτοιων μωσαϊκών από Ανθρωπίνους, όπως ο Homo naledi και άλλοι. Δείχνουν πόσα πειράματα γίνονταν. Kάποια από αυτά τα εξελικτικά πειράματα εξαφανίστηκαν. Άλλα συνενώθηκαν μέσω επιμειξίας.

Πρέπει να δούμε τα είδη που βρίσκουμε, σχεδόν σαν ξεχωριστά κανάλια μέσα σε ένα πλεξιδοειδή ποταμό. Προφανώς, σχετίζονται με το τελικό πληθυσμό, δηλαδή με εμάς, τα δισεκατομμύρια ανθρώπων που ζουν σήμερα. Δύσκολο να πεις ποιο από όλα αυτά ευθύνεται για τη σημερινή ύπαρξή μας.