Η ΘΕΟΠΟΙΗΣΗ
ΤΟΥ Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ



 
Ο Μέγας Αλέξανδρος ως κοσμοκράτορας,
κυβερνήτης του σύμπαντος.
(Προτομή από την Αμισσό, Βασιλικό Μουσείο
Τέχνης και Ιστορίας, Βρυξέλλες).
 Παρά τις έντονες αντιδράσεις ορισμένων ακολούθων του, η θεοποίηση του Αλεξάνδρου ήταν γεγονός. Λίγο αργότερα, οι αθηναίοι υποδέχθηκαν με θεϊκές τιμές τον Δημήτριο Πολιορκητή και του παραχώρησαν ως κατοικία τον οπισθόδομο του Παρθενώνα. Έχει μάλιστα διασωθεί επίγραμμα που αναφέρει τα εξής:

Παιδί του ισχυρότατου θεού,
του Ποσειδώνα,
και της Αφροδίτης
απ΄ την άλλη, χαίρε.
Οι υπόλοιποι θεοί
είτε βρίσκονται πολύ μακριά,
είτε δεν διαθέτουν αφτιά,
ή και δεν υπάρχουν, ή δεν
μας δίνουν σημασία καμιά.
Εσένα, ωστόσο, σε βλέπουμε
μπροστά μας ζωντανό,
όχι από ξύλο φτιαγμένο,
ούτε από πέτρα, αλλ᾽ αληθινό.
Σ΄ εσένα λοιπόν προσευχόμαστε.

Οι μονάρχες των ελληνιστικών βασιλείων έσπευσαν να θεμελιώσουν την εξουσία τους ανάγοντας τις απαρχές της οικογένειάς τους σε κάποιον θεό.
 
Οι Πτολεμαίοι γενεαλογήθηκαν από τον Διόνυσο, οι Σελευκίδες από τον Απόλλωνα. Ιδίως στην Αίγυπτο οι βασιλείς, ακολουθώντας την παράδοση των Φαραώ, έγιναν αντικείμενα θρησκευτικής λατρείας ως ζωντανοί θεοί.

Μια τέτοια πολιτική και θρησκευτική στάση ήταν γενικά αδιανόητη κατά τους προηγούμενους αιώνες. Τα αντιπαραδείγματα ήταν μεμονωμένα και αυστηρά τοπικής εμβέλειας. Ένας θεός μπορούσε φυσικά να πάρει ανθρώπινη μορφή ─για να εξαπατήσει, να συμβουλέψει ή να ξελογιάσει─, και ένας μαχόμενος ήρωας ή μια θεσπέσια κόρη να παρομοιαστεί με θεότητα σε κάποια στιγμή ιδιαίτερης λάμψης. Δεν επιτρεπόταν όμως να τιμάται θνητός με τελετουργίες και προσευχές κατά τη διάρκεια του βίου του. Το περισσότερο που θα μπορούσε να ελπίζει κανείς, αν είχε προσφέρει πολλά στην πόλη του, ήταν η μεταθανάτια ηρωοποίησή του. Αντίθετα, οι ηγεμόνες της ελληνιστικής εποχής άλλοτε εισέπρατταν αυθόρμητα και άλλοτε απαιτούσαν θεϊκές τιμές και λατρεία. Η θεοποίησή τους συνέβαλε στην εδραίωση των νέων βασιλείων και οπωσδήποτε ενθαρρύνθηκε για καθαρά πολιτικούς λόγους. Η τάση φάνηκε εντονότερα στην Αίγυπτο.

Αν και η διάκριση ανάμεσα στους άλλους θεούς και τον θεό-ηγεμόνα ήταν στην πράξη σαφής, η θεοποίηση ενός πολιτικά ισχυρού ανθρώπου έδειχνε το έλλειμμα που άφηνε πλέον η παραδοσιακή θρησκευτικότητα. Η προσπάθεια ηθικής εξύψωσης των θεών, που είχε ξεκινήσει κατά τον 5ο αιώνα, είχε ως επακόλουθο την αυξανόμενη απομάκρυνση των θεών από τον κόσμο της ανθρώπινης δράσης. Αργότερα, ο πλατωνισμός, για πρώτη φορά στην ιστορία της ελληνικής σκέψης, μίλησε για άυλες οντότητες (ιδέες, ουσίες και ψυχές). Το σώμα και η ύλη έγιναν έτσι απλοί υποδοχείς και εκφραστές ασώματων μορφών και ενεργειών. Η αντίρροπη τάση, αυτή που τόνιζε το ζωντανό σώμα και την υλική ρίζα των πραγμάτων, άρχισε να εκδηλώνεται σε διάφορους τομείς. Το τιμητικό επίγραμμα των αθηναίων αποτελεί μία από τις πολλές εκφάνσεις της.
 
Ο Αλέξανδρος δεν έγινε θεός μόνο λατρευτικά. Έγινε θεός και στη συλλογική φαντασία της αρχαιότητας. Το πέρασμά του στον θρύλο συνέβη ταχύτατα. Μια γραπτή διήγηση του βίου και των έργων του, που αποδόθηκε ψευδεπίγραφα στον Καλλισθένη και σώζεται σε διάφορες μορφές και γλώσσες, έχει τις λογοτεχνικές απαρχές της στον 3ο αιώνα, αλλά αντλεί από προφορικό υλικό που διαμορφώθηκε κατά τη διάρκεια των κατορθωμάτων του ή αμέσως μετά. Αυτή η φανταστική ιστορία, γνωστή ως Διήγησις Αλεξάνδρου, εντυπωσιακή για την άγνοια της εθνολογίας και της γεωγραφίας που διακρίνει τον λαϊκό συνθέτη της, διαθέτει το είδος αλήθειας που χαρακτηρίζει τον μύθο.

Πραγματικός πατέρας του Αλέξανδρου παρουσιάζεται ο τελευταίος Φαραώ της Αιγύπτου, που υποτίθεται ότι σκοτώθηκε στη Μακεδονία από τον δωδεκαετή γιο του, πολύ πριν ξεκινήσει η εκστρατεία κατά των περσών. Ο Αλέξανδρος σκιαγραφείται ως ένας πραγματικός μάγος που αποστόμωσε τους σοφούς βραχμάνους της Ινδίας.
 

 
Ο Μέγας Αλέξανδρος σε μοναστήρι.
 
Όταν τον ρώτησαν γιατί πολεμάει, παρουσίασε τον εαυτό του ως εργάτη της θείας πρόνοιας και ισχυρίστηκε ότι οι εκστρατείες του ήταν αναγκαίες για την προώθηση της κίνησης στον κόσμο. Η στάση θα σήμαινε θάνατο, υπαινισσόταν, ενώ ο πόλεμος είναι σύμφυτος με την αληθινή ζωή.

Πολλά από τα στοιχεία αυτής της φανταστικής διήγησης μας φέρνουν αντιμέτωπους με το πνεύμα που διακατείχε τον Αλέξανδρο περισσότερο από τις νηφάλιες ιστοριογραφικές αφηγήσεις των πραγματικών γεγονότων της ζωής του.




Σημειώσεις:
 
Το κείμενο αποτελεί απόσπασμα από το βιβλίο
«Η ελληνική αρχαιότητα. Πόλεμος-Πολιτική-Πολιτισμός».
Ολόκληρο το βιβλίο μπορείτε να το διαβάσετε
στην ιστοσελίδα greek-language.gr.

Ο τίτλος και η εικονογράφηση
της παραπάνω δημοσίευσης
έγιναν με μέριμνα της «Ελεύθερης Έρευνας».

Το άρθρο αποτελεί μέρος
του Αφιερώματος της «Ελεύθερης Έρευνας»:
ΓΙΑ ΠΛΙΑΤΣΙΚΟ ΣΤΗΝ ΑΣΙΑ


Διαβάστε
στο πλαίσιο του Αφιερώματος:

Μέγας Αλέξανδρος: Πολιούχος της Βενετίας!
Στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου στη Βενετία
φυλάσσονται πιθανότατα τα οστά του Μεγ. Αλεξάνδρου,
που προσκυνούνται ως το σκήνωμα του ευαγγελιστή Μάρκου.

Η γέννηση του πολιτικού πορτρέτου
Πώς ο Μ. Αλέξανδρος χρησιμοποίησε τα οπτικά μέσα
για την προβολή της εικόνας του.
Τεχνικές, που έχουν αντιγράψει από τότε μέχρι και σήμερα
όλοι οι μεταγενέστεροι εξουσιαστές.

Τους έπαιρνε όλους σβάρνα!
Γλαφυρές περιγραφές άγνωστων
λεπτομερειών από τη ζωή του Φίλιππου Βʼ

Ο μύθος του εκπολιτισμού της Ανατολής
Χειρότερος εχθρός από τους πέρσες
ήταν για τους έλληνες ο Μ. Αλέξανδρος

Το πάθος της ασιατικής χλιδής
Εκπερσισμός και προσκύνηση του Μ. Αλεξάνδρου

Τυμβωρυχώντας σε κάποιο ξένο αρχαίο παρελθόν
Περί της μη ελληνικής καταγωγής των αρχαίων,
αλλά και των σύγχρονων μακεδόνων

Macedonian love
Οι ερωμένοι του Μ. Αλεξάνδρου

Δεν είναι του Φιλίππου ο τάφος στη Βεργίνα
συνέντευξη δρ. Π. Φάκλαρη

Εθνική θησαυροθηρία
συνέντευξη δρ. Γ. Χαμηλάκη

Μακεδονική σαλάτα
Το εθνογραφικό χάος και η γέννηση
των εθνικισμών στα Βαλκάνια

«Απόγονοι» και «απόγονοι»
Η σχιζοφρένεια της ονομασίας της ΠΓΔΜ

Ράγκος Σπύρος1 Άρθρο

Ο Σ. Ι. Ράγκος, διδάκτορας του Πανεπιστημίου του Cambridge, είναι Αναπληρωτής Καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών.
Στο παρελθόν έχει διατελέσει υπότροφος ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Princeton και επιστημονικός συνεργάτης του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Ασχολείται ερευνητικά με την αρχαία θρησκεία, την αρχαία φιλοσοφία της θρησκείας και την αρχαία μεταφυσική.
Έχει δημοσιεύσει άρθρα και εκτενείς μελέτες σχετικά με την αριστοτελική μεταφυσική, τη φιλοσοφία του Εμπεδοκλή, τον Πάπυρο του Δερβενίου, και τον Πρόκλο.