Στη Φλωρεντία γεννήθηκε η Αναγέννηση και μαζί της η Όπερα. Όλες οι υπέροχες όπερες έχουν την ίδια αφετηρία, την ίδια ημερομηνία γέννησης: 24 Φεβρουαρίου 1607. Πάνω από τετρακόσια χρόνια πριν, όταν ο Claudio Monteverdi παρουσίασε την πρώτη όπερα. Για να καταλάβουμε τι έγινε τότε, πρέπει να πάμε πολλά χρόνια πιο πίσω.


Από τη μονοφωνία στην πολυφωνία

Το γρηγοριανό είναι το λειτουργικό μέλος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Πήρε το όνομά του από τον Πάπα Γρηγόριο Α΄ τον Μέγα (6^ος-7^ος αι. μ.Χ.). Αποτελείται από μία μονογραμμική μελωδία, με άλλα λόγια, είναι μονοφωνικό ως προς την υφή του κι αυτό είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό του, στερείται δηλαδή τη διάσταση της αρμονίας και της αντίστιξης. Όλα τα μέλη της χορωδίας τραγουδούν την ίδια μελωδία. Η φωνητική γραμμή του κυλάει αβίαστα και προσαρμόζεται επιδέξια στο λατινικό κείμενο. Στο μελωδικό του ύφος, αποφεύγει τα μεγάλα άλματα και τις δυναμικές αντιθέσεις.





Κάποια στιγμή, η μονοφωνική μουσική έγινε πολυφωνική. Η αλλαγή δεν ήταν εύκολη. Αντιμετώπισε αναρίθμητες αντιρρήσεις, διαφωνίες και αντιδράσεις στο πέρασμα των αιώνων. Στη Γαλλία υπήρχε η διάσημη σχολή της Notre Dame με τον δάσκαλο Pérotin, που μας έδωσε τις πρώτες αντιστίξεις, εκτελέσεις όπου ταυτόχρονα διαφορετικοί άνθρωποι τραγουδούσαν διαφορετικές μελωδίες. Αυτό ήταν σαν να άλλαξε σελίδα, όχι μόνο η μουσική γενικά, αλλά ειδικότερα η εκκλησιαστική μουσική, που έγινε πλέον πιο έντονη σε σύγκριση με την αισθητική της μονοτονίας, με την ηρεμία και τη γαλήνη του γρηγοριανού μέλους.

Από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση

Πώς τόλμησε ο Botticelli να ζωγραφίσει έναν τέτοιο πίνακα; Επειδή έζησε κατά την Αναγέννηση και η Αναγέννηση ήταν εποχή μεγαλείου και αλλαγών. Ήταν περίοδος μετάβασης από τον Μεσαίωνα στη σύγχρονη εποχή.

Ας εξετάσουμε επιγραμματικά τι ακριβώς έγινε την Αναγέννηση:

Το 1450, ο Γουτεμβέργιος εφηύρε την τυπογραφία με κινητά στοιχεία και η Εκκλησία έχασε το μονοπώλιο του πολιτισμού.

Το 1453, ο Μωάμεθ Β΄ άλωσε την Κωνσταντινούπολη και όλοι οι σοφοί της Κωνσταντινούπολης πέρασαν στην Ιταλία, τη Φλωρεντία μαζί με όλη την κλασική κουλτούρα τους.

Το 1492, ο Χριστόφορος Κολόμβος ανακάλυψε την Αμερική και ο κόσμος μεγάλωσε.

Και τέλος, το 1517, ο Μαρτίνος Λούθηρος απαίτησε μια πιο ανθρώπινη και γήινη Εκκλησία.

Όλα αυτά μαζί προκάλεσαν τη γέννηση μιας νέας εποχής, της Αναγέννησης, μιας εποχής λογικής και ανθρωπισμού.

Γιατί όμως, η Αναγέννηση γεννήθηκε στην Ιταλία; Επειδή ήταν το πρώτο μέρος που ξεπέρασε τη φεουδαρχία. Πόλεις, όπως το Μιλάνο, η Βενετία και η Φλωρεντία πλούτισαν κάνοντας εμπόριο με την Ανατολή. Έτσι, γεννήθηκε μια νέα κοινωνική τάξη, η αστική. Χάρη στην οικονομική άνθηση, στις πόλεις-κράτη γεννήθηκαν οι τραπεζικές και οικονομικές επιχειρήσεις. Η Φλωρεντία έγινε τραπεζικό κέντρο με επικεφαλής μία οικογένεια, τους Μεδίκους. O Leonardo, ο Michelangelo, ο Raphael, ο Dante κ.ά. έκαναν την εμφάνισή τους.

Εν ολίγοις, υπήρχε χρήμα κι όπου υπάρχει χρήμα, υπάρχει και ελεύθερος χρόνος. Κι όπου υπάρχει ελεύθερος χρόνος, υπάρχει μουσική και υπάρχει και θέατρο.


Μαδριγάλια

Σημαντικό βήμα στη γέννηση της όπερας ήταν το θέατρο με μαδριγάλια, μια μορφή θεάτρου και μουσικής, που υπήρχε στη Φλωρεντία γύρω στο 1500. Ήρθε μετά το γρηγοριανό μέλος και την εμφάνιση της πολυφωνίας, αλλά πριν από τη γέννηση της όπερας. Είχε λίγους ηθοποιούς, που παρίσταναν αυτά που έλεγαν οι τραγουδιστές, οι οποίοι βρίσκονταν στη μια πλευρά της σκηνής. Συνήθως ήταν τέσσερις με έξι. Οι τραγουδιστές τραγουδούσαν ένα τραγούδι, κάτι σαν ιστορία, την οποία παρουσίαζαν οι ηθοποιοί. Τραγουδούσαν χαρακτηριστικές κωμωδίες της Commedia dell'arte, όπως πχ δυο νέοι γνωρίζονται και ερωτεύονται κι εμφανίζεται κάποιος ηλικιωμένος για να τους το χαλάσει κ.λπ..

Το θέατρο με μαδριγάλια παιζόταν στις καλύτερες γιορτές στα παλάτια της Φλωρεντίας, ειδικά στο Palazzo Pitti των Μεδίκων, της πιο πλούσιας και ισχυρής οικογένειας της πόλης. Οι Μέδικοι είχαν γύρω τους έναν κύκλο διανοουμένων, που ήταν γνωστός ως Florentine Camerata. Μελετούσαν τις τελευταίες τάσεις στις τέχνες, τη μουσική και το θέατρο. Επικεφαλής ήταν ο κόμης Giovanni de' Bardi, ένας άνθρωπος που αποφάσισε να επενδύσει όλα του τα χρήματα στον πολιτισμό. Μέλη της ήταν ο Giulio Caccini θεωρητικός, ο Jacopo Peri που έγραψε εξαιρετικές μελωδίες, ο Jacopo Corsi συνθέτης κι αυτός και ο Ottavio Rinuccini ο ποιητής.

Ήταν όλοι αληθινοί άνθρωποι της Αναγέννησης και κατάλαβαν ότι το θέατρο με μαδριγάλια μπορούσε να βελτιωθεί. Έτσι, αποφάσισαν να εξελιχθούν, να ερευνήσουν και να γυρίσουν στο παρελθόν, στους κλασικούς. Μελέτησαν το θέατρο στην Αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη.

Προσπάθησαν να ανασυνθέσουν, με το γούστο της εποχής και μέσω της μουσικής, την ελληνική τραγωδία, βασισμένοι στο γεγονός, πως ό,τι τραγουδιόταν ήταν ταυτόχρονα και οπτικό θέαμα, οπότε υπήρχε σκηνή και το κοινό μπορούσε να νιώσει τη χαρά και τη λύπη μέσω της εικόνας και όχι μόνο μέσω του λόγου. Η μουσική εξυπηρετούσε την εμβάθυνση του αισθήματος του λόγου και των ιδεών. Έτσι, προσφερόταν στο κοινό κάτι εξόχως δραματικό σε σχέση με τα μαδριγάλια, τη μουσική της εποχής που εξακολουθούσαν να υπάρχουν, αλλά χωρίς εξέλιξη. Τα μαδριγάλια δεν είχαν την ικανότητα της μετάδοσης, επειδή ήταν πολύ στατικά, αλλά εκείνη την εποχή ήταν πολύ σημαντικό η ποίηση να συνδυάζεται με τη μουσική.


Ορφέας:
Η πρώτη όπερα στην Ιστορία

Ως αποτέλεσμα ήταν να δημιουργήσουν ένα επαναστατικό θέαμα, ένα βήμα πριν από την όπερα, αυτό που σήμερα λέμε πρωτο-όπερα.

Κάποια μέλη της Florentine Camerata λογίζονται ως οι πατέρες της θεωρούμενης πρώτης όπερας, μιας πρωτο-όπερας στην ουσία, με τίτλο «Δάφνη» των Rinuccini, Peri και Corsi. Ήταν ένα αυτόνομο κομμάτι με αρχή και τέλος, με ηθοποιούς που τραγουδούσαν και ομάδα μουσικών που έπαιζαν. Δεν ήταν ακριβώς όπερα με τη μορφή που την ξέρουμε σήμερα. Δυστυχώς, η μουσική της δεν έχει σωθεί.

Μετά τη «Δάφνη» υπήρξαν κι άλλα έργα, όπως η «Ευρυδίκη», των οποίων η μουσική έχει επίσης χαθεί. Αυτά τα πρώτα έργα της Camerata δεν μπορούμε να τα πούμε όπερες, αλλά καλύτερα πρωτο-όπερες, επειδή το μελόδραμα γεννήθηκε μετά και αναπτύχθηκε λίγο αργότερα.

Ο τύπος του τραγουδιού ήταν μια «μελοποίηση» του κειμένου. Επρόκειτο για μελωδική απαγγελία, το ρετσιτατίβο. Όμως, δεν ήταν μελωδία όπως την ξέρουμε σήμερα. Ήταν μια απαγγελία, η οποία γινόταν με υπερβολή. Υπήρχε ισχυρός δεσμός μεταξύ ποίησης και μουσικής. Για να γίνει καλύτερα κατανοητό το νόημα του ποιητικού λόγου το έδιναν με μορφή τραγουδιού. Αυτό έκανε το κοινό να νιώθει πιο έντονα τον πεζό λόγο. Οι φωνές ήταν απλές, φυσικές, επειδή δεν υπήρχε απαίτηση για ερμηνεία από κάποιο βιρτουόζο. Σε αυτή τη μελωδία ή καλύτερα να πούμε «μελωδική απαγγελία» δεν υπήρχαν βιρτουόζοι. Αυτό δημιουργήθηκε αργότερα, με τον Monteverdi.

Το 1607, ο Monteverdi προσλήφθηκε από τον άρχοντα Vincenzo I Gonzaga, τον δούκα της Μάντοβας. Ο Gonzaga είχε δει τις πρωτο-όπερες της Florentine Camerata και ήθελε να τις επαναλάβει. Έτσι, όταν επέστρεψε στη Μάντοβα, κάνοντας τη διαδρομή των 160 χιλιομέτρων, ανέθεσε στον Monteverdi να γράψει ένα κομμάτι σαν εκείνα στη Φλωρεντία. Αυτό το κομμάτι, θα γινόταν η πρώτη όπερα στην ιστορία.

Η στιγμή είχε έρθει. 24 Φεβρουαρίου 1607, η μέρα που ο Claudio Monteverdi παρουσίασε στο Palazzo Ducale το «L'Orfeo, favola in musica», την πρώτη όπερα στην ιστορία, την όπερα, όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα.





Η πρώτη ουβερτούρα

Είχε και ουβερτούρα (εισαγωγικό τμήμα που προηγείται της σκηνικής δράσης), επειδή ο Monteverdi ήταν εκείνος που την επινόησε. Κανείς μέχρι τότε δεν έδινε ιδιαίτερη προσοχή στην έναρξη. Ο Monteverdi θεώρησε καλύτερο να αρχίζει μουσική πριν από την έναρξη της παράστασης, για να τραβά την προσοχή του κοινού. Ποια μουσική διάλεξε; Διάλεξε το στρατιωτικό εμβατήριο της οικογένειας του Gonzaga, αφού αυτή πλήρωνε τα έξοδα της παράστασης. Έτσι, ο Monteverdi εξασφάλισε ότι όλοι θα πρόσεχαν και θα έκαναν ησυχία. Το στρατιωτικό εμβατήριο ακουγόταν σοβαρό, ώστε οι θεατές να έχουν χρόνο να μπουν, να πάνε στις θέσεις τους και να ησυχάσουν.

Ο Monteverdi χρησιμοποίησε μέχρι 43 όργανα σε αυτή την όπερα. Μέχρι τότε, οι πρωτο-όπερες της Camerata είχαν μικρά σύνολα τεσσάρων, πέντε ή έξι οργάνων το πολύ.


Η πρώτη άρια

Ο Monteverdi δεν επινόησε μόνο την ουβερτούρα, επινόησε και την άρια. Και γιατί επινόησε την άρια; Eπειδή είχε προκύψει ένα πρόβλημα. Τι θα έπρεπε να κάνει αν ένας τραγουδιστής τραγουδούσε κι έπρεπε να εκφράσει ένα συναίσθημα; Λύπη, χαρά, πάθος; Σκέφτηκε ότι το καλύτερο γι’ αυτόν τον τραγουδιστή θα ήταν να τραγουδήσει ένα τραγούδι με αρχή και τέλος, προκειμένου να εκφράσει αυτά τα συναισθήματα.

H «Rosa del ciel» ήταν η πρώτη άρια στην Ιστορία. Την ημέρα των αρραβώνων του με την Ευρυδίκη, ο Ορφέας τραγουδάει στον Απόλλωνα για το συναίσθημα της χαράς. Δραματική δύναμη, πιο πολλά όργανα, ένταση της μουσικής. Λόγω όλων αυτών, ο Monteverdi θεωρείται ο πατέρας της Όπερας και ο «Ορφέας» η πρώτη όπερα στην ιστορία.





Πώς εξελίσσονται τα μουσικά είδη

Για να μπορέσει ο Monteverdi να συνθέσει την πρώτη όπερα, η μουσική χρειάστηκε να εξελιχθεί πέρα από το γρηγοριανό μέλος, μέσα από την πολυφωνία, το θέατρο με τα μαδριγάλια και τις πρωτο-όπερες.

Ένα ταξίδι, παρόμοιο με αυτό που θα χρειαζόταν πολύ αργότερα για να φτάσουμε στο rock and roll. Πρώτα ήταν το gospel, το αντίστοιχο του γρηγοριανού μέλους. Μετά ήρθε μια μουσική με πολύ πιο ελαφρύ ρυθμό. Είναι σαν το θέατρο με μαδριγάλια, πριν την όπερα. Το blues είναι πιο κοντά στο rock and roll. Είναι σαν τις πρωτο-όπερες της Florentine Camerata. Είναι σαν το rock and roll, αλλά δεν είναι rock and roll ακόμα. Σχεδόν ίδια μουσική, αλλά διαφορετικό. Σχεδόν η ίδια μουσική με εκείνη των blues, όμως, ο ρυθμός είναι εντελώς διαφορετικός.

Αυτό έκανε ο Monteverdi με το «L'Orfeo, favola in musica». Δημιούργησε, τελικά, την όπερα όπως την αντιλαμβανόμαστε και την ξέρουμε σήμερα. Όπως έκαναν ο Elvis Presley και ο Chuck Berry με το rock and roll.


Ονοματοδοσία

Τα μέλη της Camerata πρώτα και ο Monteverdi μετά, έδωσαν στο είδος το όνομά του, ένα όνομα που θα άλλαζε, όπως άλλαξε και η γλώσσα με τη χρήση των κινητών τηλεφώνων. Οι νέοι σήμερα επικοινωνούν κάνοντας οικονομία στη γλώσσα. Αποδομούν τις λέξεις, για να οικοδομήσουν μια νέα γλώσσα.

Όμως, αυτό που φαίνεται τόσο μοντέρνο γινόταν πάντοτε. Πάρτε για παράδειγμα το πιάνο. Όταν εφευρέθηκε, το όνομά του ήταν « clavicembalo col piano e forte», αλλά προφανώς, αυτό το όνομα παραήταν μεγάλο, οπότε μετά από μερικά χρόνια το συντόμευσαν σε πιάνο. Έτσι και οι πρωτο-όπερες της Florentine Camerata, λέγονταν «opera in musica» κι όλοι καταλήξαμε να λέμε όπερα.





Tο πρώτο ερωτικό ντουέτο

Με τον Claudio Monteverdi γεννήθηκε επιτέλους η όπερα. Όμως, για να σας δώσω μια ιδέα των δημιουργικών ικανοτήτων του, θα σας πω ότι συνέχισε την καριέρα του στην Βενετία, που αργότερα θα γινόταν η «Μέκκα» της όπερας. Στη ζωή του συνέθεσε άλλες δεκαεπτά όπερες. Ανάμεσά τους και την «L’Incoronazione di Poppea». Στο τέλος αυτής της όπερας υπάρχει ένα ντουέτο, μια πολύ απλή μελωδία, το πρώτο ερωτικό ντουέτο στην Iστορία.


Εξέλιξη της όπερας

Από τότε, η όπερα δεν έπαψε να εξελίσσεται με νέα ζωή και νέους συνθέτες, τον Vivaldi, τον Handel, τον Mozart, τον Beethoven, τον Rossini, τον Verdi, τον Wagner, τον Tchaikovsky, τον Debussy, τον Puccini, τον Strauss και τον Gershvin.