• Η τέχνη και τα γραπτά του παρελθόντος είναι σαν τα σημερινά μέσα δικτύωσης, μια εξιδανικευμένη άποψη της αλήθειας. Η πραγματική αλήθεια κρύβεται στα… σκουπίδια.

• Τι μας δείχνει μια τσάντα με κόκαλα ζώων από τα σκουπίδια ενός σπιτιού στην αρχαία Κρήτη για τον αρχαίο ελληνικό κόσμο;

• Έχουμε γλυπτά, τεχνήματα, γραπτά, που μας λένε τι έτρωγαν οι αρχαίοι έλληνες. Γιατί να μελετήσουμε τα κόκαλα;

• Τι μαθαίνουμε για τη διατροφή των αρχαίων ελλήνων κοιτάζοντας τα σκουπίδια τους;

Ο μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Wiener Laboratory και στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, ζωοαρχαιολόγος Flint Dibble, μας εξηγεί τη σύνδεση των ευρημάτων και της έρευνάς του στη ζωοαρχαιολογία.

— Flint Dibble: Μελετώ οστά αρχαίων ζώων. Είμαι ζωοαρχαιολόγος. Δεν μελετάω ζωολογικούς κήπους, αλλά τα ίδια τα ζώα και τα κουφάρια τους από το παρελθόν. Συνήθως, μου φέρουν μια τσάντα με οστά ζώων, συχνά από το πάτωμα ενός σπιτιού.

Εδώ μπροστά μου έχω τώρα οστά ζώων από ένα σπίτι στην Κρήτη, από τον οικισμό του Αζοριά. Αυτά ουσιαστικά, είναι αποφάγια. Είναι κάτι που έτρωγαν οι άνθρωποι παλιά, πριν από 2.500 χρόνια. Περιλαμβάνουν τα δόντια και κομμάτια από κόκαλα, αυτά που πετάς αφού τελειώσεις το φαγητό.

Χρόνια τώρα μελετάω τέτοια υλικά από τον Αζοριά. Είναι από τις πιο μεγάλες συλλογές οστών ζώων στην Ελλάδα. Έχω ήδη μετρήσει πάνω από 200.000 τέτοια μικροσκοπικά κομμάτια οστών. Μικρά σπασμένα κομματάκια. Είναι μακροχρόνια διαδικασία.


— Πόσο σημαντική είναι η μελέτη των οστών των ζώων;

— Flint Dibble: Αυτή είναι καλή ερώτηση. Οι πρώτοι αρχαιολόγοι δεν θεωρούσαν σημαντικά τα οστά των ζώων. Έλεγαν: «Έχουμε γλυπτά, έχουμε τεχνήματα. Αυτό τι είναι; Ένα μικρό κοκαλάκι ζώου. Ξέρουμε ήδη τι έτρωγαν οι αρχαίοι έλληνες. Έχουμε γραπτά που λένε, πως έτρωγαν αρνιά, κατσίκια, γουρούνια και μοσχάρια. Οπότε, τι θα μας πει αυτό;».

Η αποστολή της δουλειάς μου είναι να δείξω ότι έχουμε κάτι ενδιαφέρον να πούμε για τα κόκαλα. Για παράδειγμα, έχω ορισμένα καμένα κόκαλα από κατσίκες από τον Αζοριά. Είναι από θυσίες στην αρχαιότητα. Αν διαβάσεις την Ιλιάδα και την Οδύσσεια του Ομήρου, λέει ότι αν θέλεις να κάνεις μια θυσία στους θεούς, θα κάψεις το μηριαίο οστό στο βωμό. Θα το καλύψεις με λίπος και μετά θα το κάψεις ως προσφορά στους θεούς. Αυτό το γράφουν αμέτρητα γραπτά. Από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια έως τον Αριστοτέλη και τον Παυσανία.

Όμως, αν ψάξεις στις αρχαιολογικές καταγραφές, θα δεις ότι δεν καίνε μόνο το μηριαίο οστό. Οπότε, μελετώ ένα νέο μοτίβο στις αρχαιοελληνικές θυσίες. Θα κάνω μία δημοσίευση που λέγεται: Η αλήθεια κρύβεται στα σκουπίδια. Έχει να κάνει με τα κόκαλα από τον Αζοριά, επειδή εκεί δεν καίνε το μηριαίο οστό. Καίνε τα πόδια κι ενίοτε το κεφάλι.

Υπάρχει μόνο μια γραπτή αναφορά για τέτοιες θυσίες, από τον Ομηρικό Ύμνο για τον Ερμή. Ο Ερμής κλέβει ένα κοπάδι αγελάδες από τον Απόλλωνα και τις βάζει να προχωρούν ανάποδα για να μην τον ακολουθήσει κάνεις. Πάει σε μια σπηλιά, σφάζει δύο από τις αγελάδες κι ετοιμάζει ένα γεύμα για τους δώδεκα θεούς. Αφού έχει ετοιμάσει το γεύμα, για να καθαρίσει, καίει τα πόδια και τα κεφάλια.

Εξετάζω αυτό το μοτίβο σε διάφορες τοποθεσίες. Σε πολλά μέρη από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού ως την Ελληνιστική Περίοδο. Όχι μόνο στον Αζοριά. Μελετητές της ελληνικής θρησκείας θεωρούν ότι δεν είναι πραγματική θυσία. Μα κοιτώντας τα οστά, διαπιστώνεις ότι αυτό έκανε ο κόσμος, παρότι αναφέρεται μόνο μια φορά, σε αντίθεση με το μηριαίο οστό.

Αν κάνεις ανασκαφές σε ένα ναό κι ένα βωμό, εκεί θα βρεις μηριαία οστά και ουρές, γιατί η ουρά κυρτώνει, όταν την καις στο βωμό. Αυτό δηλώνει καλοτυχία. Αν και πάντα κυρτώνει. Είναι ανόητο, βασικά. Κυρτώνει πάντοτε, γιατί συστέλλεται. Αυτά βρίσκεις σε ναούς.

Όταν βρίσκουμε τέτοιες εναποθέσεις καμμένων οστών στα σπίτια, συνήθως είναι το κάτω μέρος των ποδιών κι ενίοτε τα κεφάλια. Στα σκουπίδια δεν βρίσκεις πολύ συχνά κόκαλα μοσχαριού. Βρίσκεις αιγοπροβάτων σε όλη την Ελλάδα, λίγα γουρουνιών, μοσχαριών και κοτόπουλων μεταγενέστερα. Κυρίως βρίσκεις αιγοπροβάτων, γι΄ αυτό είπα ότι «η αλήθεια κρύβεται στα σκουπίδια». Εκεί βλέπεις τι γίνεται, ενώ οι πλούσιοι οι οποίοι γράφουν τα γραπτά, μιλάνε για τις αγελάδες που θυσιάζουν.

Ο Folkert van Straten μέτρησε τα ζώα στους αθηναϊκούς αμφορείς κι ήταν πάλι κυρίως αγελάδες. Είναι όπως βλέπεις και στην τέχνη και στα γραπτά. Είναι οι φιλοδοξίες του κόσμου, πώς θέλουν να εμφανίζονται. Όπως στο Facebook και στο Twitter. Αν με ακολουθήσεις στο Twitter, δεν είμαι έτσι στην πραγματικότητα. Παρουσιάζεσαι με διαφορετικό τρόπο.

Έτσι ήταν και για τους αρχαίους έλληνες. Η τέχνη, τα γραπτά τους, είναι σαν το Facebook, είναι σαν τα βίντεο. Δείχνουν την καλύτερη πλευρά τους.


— Τι γίνεται με τα κατοικίδια ζώα;

— Flint Dibble: Ενδιαφέρουσα ερώτηση. Βρίσκουμε κατοικίδια ενίοτε. Έχω μελετήσει ανασκαφές κυρίως από οικισμούς και ιερά. Πολλά ήταν από αποφάγια. Αλλά καμιά φορά βρίσκουμε κατοικίδια σε νεκροταφεία.

Για παράδειγμα, μια από τις εργασίες μου είναι σε ένα νεκροταφείο στο Φάληρο. Πρόκειται για ένα μεγάλο νεκροταφείο με χιλιάδες ανθρώπους θαμμένους. Εκεί είναι θαμμένα και περίπου δέκα με δώδεκα άλογα. Αυτά υποθέτουμε ότι είναι κατοικίδια υπό μία έννοια.

Αλλά το πρόβλημα στη μελέτη των οστών των ζώων είναι ότι δεν οδηγεί πάντα σε καλό τέλος. Ένα άλογο που μελέτησα δεν είχε ενηλικιωθεί ακόμα, ήταν στα καλύτερά του χρόνια. Μάλλον έγινε θυσία στην κηδεία κάποιου. Δεν είναι κατοικίδιο που πέθανε από γηρατειά. Είναι ένα οικόσιτο ζώο, που θυσιάστηκε για κάποιον.


— Επειδή ήταν αγαπημένο;

— Flint Dibble: Nαι, πιθανόν. Δεν το ξέρουμε. Ή το ήθελε στη ζωή μετά θάνατον. Δεν είμαι σίγουρος. Δύσκολα το κρίνουμε χωρίς καταγραφές. Ορισμένες φορές είναι αγαπημένα ζώα. Βρίσκουμε καμιά φορά και σκύλους μεγάλης ηλικίας, θαμμένους σε νεκροταφεία.

Υπάρχει όμως και κάτι άλλο, λυπηρό για τα κατοικίδια ζώα. Σε σαγόνι σκύλου από τον Αζοριά υπάρχουν σημάδια από κόψιμο με μαχαίρι (σ.σ. βλ. εικόνα). Αυτόν τον σκύλο τον έσφαξαν και τον έφαγαν. Σε κάθε τοποθεσία που έχω μελετήσει στην Ελλάδα, βρήκα σφαγμένους σκύλους που τους είχαν φάει. Όταν μελέτησα οστά από την Αγορά της αρχαίας Αθήνας, οι σκύλοι ήταν σφαγμένοι όπως τα γουρούνια.

Δεν ήταν σύνηθες να τρώνε σκύλους, μη δώσω αυτή την εντύπωση, αλλά δεν ήταν και ασυνήθιστο. Ένας συνάδελφος και φίλος μου εξέτασε μια συλλογή οστών από το Κορωπί κι έκρινε ότι εξέτρεφαν σκύλους για φαγητό. Θεωρώ ότι αυτό δεν ίσχυε γενικά, αλλά τους έτρωγαν περιστασιακά. Είναι λυπηρό. Γι΄ αυτό λέω ότι η αλήθεια κρύβεται στα σκουπίδια. Δεν βλέπεις πολλές αναφορές ότι έτρωγαν σκύλους.


— Θεωρώ ότι ο τρόπος που παρουσίαζαν τα ζώα έχει πολύ ενδιαφέρον, γιατί υποθέτω πως τα ζώα δεν ήταν κατοικίδια. Πάντα τα κοιτούν με αγάπη, φαίνονται να τα αγκαλιάζουν. Ειλικρινά, δεν θα καταλάβαινα ποια έτρωγαν και ποια ήταν κατοικίδια ζώα, έτσι που τα απεικονίζουν.

— Flint Dibble: Ναι, τα πιο πολλά που βλέπουμε σε αμφορείς, οι σκύλοι τουλάχιστον και οι γάτες καμιά φορά, είναι κατοικίδια ζώα. Βλέπουμε και τρίχωμα. Αλλά δεν φέρνονταν πάντα καλά στα κατοικίδιά τους, όπως εμείς. Βλέπεις πολλούς κόκορες σε αθηναϊκούς αμφορείς. Αυτοί ήταν πιθανότατα για κοκορομαχίες. Ήταν βάναυσος τρόπος να έχεις ένα κατοικίδιο ζώο.

Τα κοτόπουλα γενικά δεν ήταν κάτι συνηθισμένο. Ήταν κάτι νέο στην Ελλάδα τότε, ήρθαν από την Ασία. Εξωτικά πουλιά, εισαγόμενα. Εμφανίστηκαν την πρώτη χιλιετία π.Χ..

Το σχήμα και το μέγεθος των οστών, μου δείχνουν πώς εκτρέφουν τα ζώα. Εξέτρεφαν τα ζώα να γίνουν πιο μεγάλα στην Αρχαία Ελλάδα και τη Ρωμαϊκή Εποχή. Το βλέπουμε μετρώντας τις διαστάσεις αυτών των οστών.

Η μελέτη των οστών των ζώων μπορεί να μας πει για την οικονομία, για τη θρησκεία, για τα κατοικίδια, δηλαδή πολλά και διάφορα ενδιαφέροντα πράγματα.